آشنایی با گسل های ایران و لرزه‌خیزترین نقاط کشور؛ زلزله بزرگ تهران چه زمانی رخ می‌دهد؟

از آخرین زلزله بزرگ در تهران 187 سال می‌گذرد. به گفته‌ی محققان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و از لحاظ آماری، تقریبا هر 200 سال یک بار یک زمین لرزه بزرگ بیشتر از 7 ریشتر در این منطقه رخ خواهد داد. تهران با دارا بودن 7 پهنه گسل و جمعیت 12.5 میلیون نفر، اکنون خطر یک زلزله بزرگ را احساس می‌کند و به همین بهانه قصد داریم با گسل های ایران و لرزه‌خیزترین نقاط کشور بیشتر آشنا شویم.

تهران در دامنه‌های البرز و در همسایگی شهر قدیمی ری قرار دارد. پایتخت ایران، بزرگ‌ترین مرکز تجمع انسانی و اقتصادی کشور نیز هست و در طول تاریخ، چند زلزله ویران‌گر را تجربه کرده است. در حال حاضر نیز 7 گسل، این شهر را احاطه کرده و به نظر می‌رسد که خطر یک زلزله بزرگ، بیشتر از همیشه تهران را تهدید می‌کند.

دکتر مهدی زارع، مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شانسی کشور در خصوص گسل های تهران گفت که سه گسل اصلی تهران عبارتند از: گسل شمال تهران و پهنه گسل های جنوب تهران یعنی گسل کهریزک، گسل های ری و گسل ایوانکی و روند اصلی گسل های داخل شهر تهران که به عنوان راندگی‌های پیشانی پهنه گسل شمال تهران در وسط زمین رخنه کرده‌اند یعنی گسل نیاوران و گسل ترشت که به نام گسل چیتگر و گسل بزرگراه همت نیز شناخته می‌شود.

به گفته‌ی زارع، گسل شمال تهران از روستای کلان در شمال شرق لواسان و در 35 کیلومتری شمال شرق تهرانپارس شروع می‌شود و به لواسان، لشکرک، گردنه قوچک و سپس سوهانک می‌رسد. این روند تا دارآباد، کاشانک، نیاوران، دربند و سعدآباد و سپس ولنجک تا فرحزاد، حصارک و کن و از آنجا هم به سمت غرب تا وردآورد ادامه پیدا می‌کند. این گسل در مسیر خود از محله‌های شهید محلاتی و مینی سیتی، زعفرانیه، نیاوران، تجریش، آجودانیه، الهیه و فرمانیه عبور می‌کند.

گسل‌های محمودیه، قیطریه، نارمک و داوودیه از دیگر گسل های تهران هستند و بر اساس برآوردها، توان لرزه‌زدایی گسل شمال تهران به طول 90 کیلومتر و تا 7.5 ریشتر است. مدیر پژوهشگاه زلزله‌شناسی کشور با تاکید بر بازنگری گسل های تهران، اظهار کرد که امروز، تهران وضعیت پیچیده‌ای دارد چرا که جمعیت صبح آن 12.5 میلیون نفر و در شب‌ها 8.5 میلیون نفر است. سالیانه 100 تا 150 هزار نفر به جمعیت پایتخت ایران افزوده می‌شود؛ در حالی که طبق برآوردها، این شهر حداکثر ظرفیت 5 میلیون نفر را دارد.

دکتر زارع در ادامه افزود:

اکنون تهران در معرض خطر جدی زلزله قرار دارد و پیش‌بینی می‌شود که زمین‌لرزه‌ای با بزرگی بیشتر از 7 ریشتر در آن اتفاق بیفتد. از سوی دیگر، آلودگی هوا نیز در سال‌های اخیر بسیار شدیدتر شده و کار را برای زندگی شهروندان سخت کرده است. با این حساب و با توجه به وضعیت کشور و مطالعات صورت گرفته، کشور باید به سمت ساخت یک پایتخت جدید حرکت کند. شاید این موضوع به طور کامل مشکل تهران را حل نکند اما می‌تواند به ایجاد زیرساخت‌های مناسب در پایتخت جدید کمک کند. پایتخت جدید کشور نباید در هیچ یک از شهرهای موجود احداث شود بلکه مکانی جدید و بکر برای ساخت آن لازم است.

وضعیت پراکندگی گسل های ایران

زارع همچنین در مورد تعداد سامانه‌های گسلی سراسری ایران توضیحاتی را ارائه داد. سامانه گسلی زاگرس از مرز ایران و عراق یعنی مریوان آغاز می‌شود و تا شمال بندرعباس به طول مجموع هزار کیلومتر کشیده شده است که این سامانه گسلی، طولانی‌ترین سامانه گسلی ایران شناخته می‌شود.

گسل مکران از جنوب شرق ایران و ساحل دریای عمان، یکی دیگر از گسل‌های طولانی کشورمان است. مکران تنها گسلی است که به دلیل قرار گرفتن در لبه فرورانش پوسته اقیانوسی به زیرپوسته قاره‌ای، زلزله‌هایی با بزرگی بیشتر از 8 ریشتر و حتی تا 9 ریشتر در بدترین حالت در آن رخ می‌دهد. گسل مکران در 7 آذر 1324 هجری شمسی (28 نوامبر 1945 میلادی)، زلزله 8.2 ریشتری را تجربه کرده بود.

سامانه گسلی قطر-کازرون نیز به عنوان یکی دیگر از گسل‌های مهم ایران دارای چند قطعه است که از جمله آن می‌توان به قطعات گسل برازجان، کنارتخته، کازرون و دنا اشاره کرد. زمین‌شناسان بر این باورند که گسل قطر- کازرون، تغییراتی را در کف خلیج فارس ایجاد کرده اما اطلاعات زیادی در مورد تغییر شکلی که این سامنه در کف خلیج فارس ایجاد کرده موجود نیست و تنها از نظر فیزیکی و تصویری در عکس‌های ماهواره‌ای و برداشت‌های ژئوفیزیکی و ژئوموفولوژی، می‌توان این سامانه را تا شبه جزیره قطر دنبال کرد.

مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شناسی در ادامه گفت:

از نظر محققان زلزله‌شناسی، زمانی می‌توان یک گسل را به عنوان یک قطعه گسل در نظر گرفت که کل طول آن در یک اتفاق زلزله گسیخته شود. به عنوان مثال، یک سامانه گسلی مانند زاگرس که حدود هزار کیلومتر طول دارد، تنها در یک رویداد زمین لرزه گسیخته نشده و قطعات مختلف آن در رویدادهای مختلف و مجزای زلزله در طول‌های کوچکتر از هم گسیخته شده است.

این که گسلی بتواند بر اثر یک زلزله به طول هزار کیلومتر گسیخته شود، می‌تواند زلزله‌ای به بزرگی 9 ریشتر ایجاد کند و این عملا یک فاجعه‌ی بزرگ خواهد بود؛ اما مطالعات نشان می‌دهند که گسل‌هایی در پوسته قاره‌ای وجود دارند که در بیشتر موارد چنین زمین لرزه‌ای را تجربه نکرده‌اند.

بر اساس بررسی‌های انجام شده، سامانه‌های گسلی طولانی از چندین قطعه تشکیل شده‌اند که هر کدام دارای طول‌های مختلف مانند 60، 70 یا 100 کیلومتر است. این قطعات در کنار و در امتداد هم، کل روند هزار کیلومتری این سامانه گسلی را شکل می‌دهند و هر کدام، فعالیت و توان لرزه‌زدایی متفاوتی دارند.

بزرگ‌ترین زلزله‌های تاریخ ایران

به گفته‌ی زارع و بر اساس اطلاعاتی که از قرن بیستم تا به امروز در دست داریم، بزرگ‌ترین زلزله‌ای که در پوسته قاره‌ای فلات ایران رخ داده، زلزله طبس با بزرگای 7.4 ریشتر و بزرگ‌ترین زلزله رخ داده در پهنه فرورانش مکران در جنوب شرق فلات ایران، زلزله سال 2013 سراوان با بزرگای 7.8 ریشتر بوده است. زلزله سال 1945 نیز در پهنه فرورانش گسل مکران با بزرگای 8.2 ریشتر رخ داد که البته کانون این زلزله در بیرون مرزهای ایران و در ناحیه مرزی ایران و پاکستان بود.

زمین لرزه سراوان با بزرگای 7.8 ریشتر در روز 27 فروردین 1392 به وقوع پیوست. این زلزله به منطقه فرو رانش مربوط بود و جزو زلزله‌های پوسته قاره‌ای قلات ایران محسوب نمی‌شد؛ اما بزرگ‌ترین زلزله‌ای که بر اثر جنبایی گسل‌ها در پوسته فلات قاره‌ای در فلات ایران رخ داد، زلزله طبس در سال 1357 است.

محققان زلزله‌شناسی معتقدند که اگر از خطر زلزله ناشی از گسل‌های شمال تهران، تبریز و گسل‌های اطراف مشهد صحبت می‌شود به دلیل جمعیت بالاتر و وجود بافت آسیب‌پذیر شهری و روستایی در این نواحی پرجمعیت است. حدود 2 میلیون و 300 نفر بر روی گسل شمال تهران، 400 هزار نفر بر روی گسل تبریز و 200 هزار نفر بر روی گسل گیو در نزدیکی بیرجند زندگی می‌کنند. علاوه بر آن، حدود 4 میلیون نفر در مشهد و حومه‌ی آن سکونت دارند که حدود 500 هزار نفر از آن‌ها در نزدیکی پهنه گسل‌های کشف رود، کواترنری مشهد و بینالود ساکن هستند.

گسل نیشابور به طول 74 کیلومتر در زلزله‌های سال 1270 و 1405 میلادی با گسیختگی سطحی همراه بوده به گونه‌ای که در زلزله سال 1209 میلادی، شهر نیشابور به کلی ویران شد و زمین لرزه سال 1389 میلادی نیز در کوه‌های بینالود باعث ویرانی نیشابور و تعداد زیادی از روستاها شد. از سال 1405 میلادی یعنی حدود 610 سال پیش تاکنون، زلزله مهمی در محدوده شهرهای مشهد و نیشابور رخ نداده و احتمال وقوع یک زلزله مجدد در این شهرها بسیار زیاد است.

آخرین زمین لرزه در تهران

دکتر زارع در مورد زلزله‌های رخ داده در تهران نیز بیان کرد که در گستره فعلی شهر تهران که محدوده شهر ری نیز در آن قرار دارد، نخستین زمین لرزه ثبت شده در تاریخ زمین لرزه‌های ایران در تاریخ 320 سال پیش از میلاد موجب ویرانی این شهر شده است. همچنین در سال‌های 743، 855، 958 و 1119 میلادی نیز وقوع زلزله‌های شدید موجب خسارات زیادی در شهر ری شد.

در سال 1830 میلادی و در اواخر دوران فتحعلی‌ شاه قاجار، زمین لرزه مهمی به بزرگی بیش از 7 ریشتر در فاصله حدود 50 کیلومتری از مرکز تهران کنونی و در دماوند و شمیرانات رخ داد که خرابی‌هایی را در ارگ حکومتی کاخ گلستان و بازار تهران ایجاد کرد.

از آن زلزله تا امروز 187 سال می‌گذرد و دیگر زلزله مهمی در محدوده شهری تهران رخ نداده است. در تبریز هم از زمان زلزله سال 1780 میلادی تاکنون 237 سال می‌گذرد و دیگر شاهد وقوع زلزله‌ای با بزرگای بیشتر از 7 ریشتر در این منطقه نبودیم. این برآوردهای زمانی می‌تواند یادآور بازه زمانی قابل انتظار تقریبی برای رخداد زلزله‌های بزرگ در هر پهنه و برآورد تقریبی بازگشت زمین لرزه‌ها باشد.

لرزه‌خیزترین و امن‌ترین نقاط ایران

دکتر زارع، شمال تنگه هرمز در بندرعباس را به عنوان لرزه‌خیزترین نقطه ایران معرفی کرد و دلیل آن را میزان تغییر شکل پوسته در این منطقه دانست. مناطق منتهی الیه جنوب غرب ایران در دشت خوزستان و حومه شهرهای خرمشهر و آبادان نیز به عنوان منطقه کم‌لرزه کشور محسوب می‌شوند. این دو شهر در دشت خوزستان واقع شده‌اند و کمترین میزان تغییرات شکل پوسته زمین در کشورمان در این نواحی رخ می‌دهد. نواری هم به نام نوار سنندج- سیرجان وجود دارد که شهرهای سنندج، گلپایگان، اصفهان و سیرجان در آن قرار دارند و این منطقه نیز به عنوان منطقه‌ای آرام شناخته می‌شود. در مقابل، تهران، تبریز، مشهد، نیشابور، بیرجند، جیرفت، تربت حیدریه و کرمان شهرهایی هستند که گسل‌های فعالی از نواحی پرجمعیت آن‌ها عبور می‌کند.

همچنین طبق گفته‌های استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، کشورمان گسل‌های مشترکی هم با کشورهای دیگر دارد. گسل آستارا در استان گیلان وارد خاک کشور آذربایجان می‌شود، گسل درونه در نزدیکی شهرهای کاشمر و خاف در استان خراسان وارد خاک افغانستان می‌شود، گسل حاجی آباد در منطقه قائن که بخشی از آن وارد افغانستان می‌شود، گسل سراوان در مرز ایران و پاکستان، گسل مکران در ساحل ایران و پاکستان، گسل اصلی جوان زاگرس که امتداد شمال غربی آن از مریوان تا کردستان عراق کشیده شده و سامانه گسلی قطر- کازرون که از کشور قطر در جنوب خلیج فارس تا کف خلیج فارس و سپس در استان‌های بوشهر، فارس، کهکیلویه و بویر احمد و چهار محال و بختیاری ادامه پیدا می‌کند.

وی در پایان بر تعامل با محققان کشورهای همسایه برای مطالعه بر روی گسل های مرزی تاکید کرد. به عنوان مثال در حال حاضر، تعامل ما با ترکیه فراهم شده و در زلزله وان ترکیه نیز به راحتی اطلاعات مربوط تبادل شد به گونه‌ای که اطلاعات این زلزله توسط 30 ایستگاه شتاب‌نگاری در ایران ثبت شد و در اختیار محققان ترکیه‌ای قرار گرفت.