بحران خشکسالی در راه است؛ دلایل بارندگی اندک در پاییز و گرمای هوا در زمستان

پاییز 1396 از نظر میزان بارش باران، خشک ترین پاییز ایران بود و در ادامه نیز گرمای کم سابقه زمستان در شهرهای مختلف کشور، زنگ خطر را برای وقوع یک بحران خشکسالی به صدا درآورده است.

بارش باران در پاییز امسال به یک حسرت تاسف‌بار و نگران‌کننده برای مردم بیشتر استان‌های کشورمان تبدیل شد. به گفته هواشناسی، جریان‌های پرفشار هوا در گذر از مسیرهای دریایی ضعیف عمل کرده و توان بارشی نداشتند. کاهش چشم‌گیر بارندگی در پاییز امسال، نه تنها نسبت به سال‌های گذشته بلکه حتی نسبت به چند دهه اخیر نیز کم سابقه بوده و باعث نگرانی‌های زیادی شده است.

ناصر کرمی، کارشناس اقلیم‌شناسی، از ورود اقلیمی ایران به مرحله جدیدی از خشکسالی خبر داد و گفت:

در فصل پاییز 1396، تقریبا نیمی از ایران از نعمت بارندگی بی‌بهره بودند و به جز استان اردبیل، استان‌های کشورمان با تغییرات منفی بارندگی مواجه شده‌اند. در 50 سال اخیر ایران با کاهش بارش باران و افزایش دمای هوا روبرو شده است. در این مدت، کشورمان به طور میانگین دو درجه گرم‌تر شده و به همین دلیل با افزایش میزان تبخیر منابع آبی و کاهش روان‌آب‌های کشور مواجه شده‌ایم.

سایت هواشناسی و مرکز پایش خشکسالی نیز با انتشار گزارشی تایید کرد که پاییز 96، خشک ترین پاییز 67 سال اخیر ایران بوده و کاهش بارندگی در پاییز امسال بسیار چشم‌گیر و نگران کننده بوده است؛ به گونه‌ای که در بسیاری از مناطق کشور با مشکل کم‌بارشی و کم آبی مواجه شده‌ایم. در این شرایط، مدیریت منابع آبی از اهمیت بسیاری برخوردار است و در صورتی که تالاب‌ها هم خشک شوند، خطر ریزگردها در اکثر استان‌های کشور جدی خواهد بود.

بارندگی در ایران: یک سوم متوسط جهانی

رضا اردکانیان، وزیر نیرو نیز بارش باران در فصل پاییز 96 را 25 درصد کمتر از مدت مشابه در سال گذشته و 50 درصد کمتر از متوسط درازمدت بارش‌ها دانست. همچنین به گفته اردکانیان، متوسط بارندگی در ایران تقریبا یک سوم میزان جهانی است و تا پایان فصل زمستان نیز پیش‌بینی می‌شود در بهترین حالت، حدود 15 درصد کمتر از سال گذشته بارش داشته باشیم. مشکل آلودگی هوا، یکی دیگر از پیامدهای منفی خشکسالی و کمبود بارندگی است و در این وضعیت، کلان‌شهرهای کشورمان با افزایش آلاینده‌های خطرناک مواجه خواهند شد.

اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور نیز اواخر تابستان امسال اعلام کرده بود 8 میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برداشت شده تا برای حل مشکل آب کشور هزینه شود. مشکل کم آبی و استفاده بی رویه از آب‌های زیرزمینی و آب شرب، مدت‌هاست که به یکی از چالش‌های جدی کشورمان تبدیل شده و اگر این روند ادامه پیدا کند، خطر خشکسالی به شدت ایران را تهدید می‌کند.

آمار بارش باران در پاییز 96

بر اساس آخرین آمارهای ثبت شده در ایستگاه‌های باران‌سنجی، از ابتدای سال آبی امسال یعنی اول مهرماه تا پایان پاییز، بیشترین میزان بارش‌های کشور در میان 6 حوضه اصلی مربوط به حوضه آبریز دریای خزر با 114.5 میلی‌متر بوده که در مقایسه با مدت مشابه در سال گذشته، یک درصد کاهش داشته است. حوضه‌های آبریز اصلی دریاچه ارومیه با 73.4 میلی‌متر، خلیج فارس و دریای عمان با 33.4 میلی‌متر، قره قوم با 11.8 میلی‌متر، فلات مرکزی با 7.4 میلی‌متر و مرزی شرق با 1.3 میلی‌متر به ترتیب در رده‌های بعدی قرار دارند. حوضه آبریز اصلی دریاچه ارومیه، تنها منطقه‌ای است که نسبت به سال گذشته، بارندگی بیشتری داشت.

پژوهشکده اقلیم‌شناسی کشور با اشاره به کاهش بارندگی از آغاز پاییز 96 تا به امروز که نیمی از دی‌ماه گذشته، اعلام کرد که بیشترین کاهش بارش‌ها مربوط به استان‌های خراسان جنوبی، قم، یزد، اصفهان، مرکزی، کرمان، سیستان و بلوچستان، تهران و چهارمحال و بختیاری بوده و گیلان نیز پربارش‌ترین استان کشور در پاییز امسال اعلام شده است. علاوه بر خشکسالی پاییز 96، در روزهایی که از فصل زمستان گذشته نیز بارش باران کمتر از حد استاندارد بوده است. دمای هوا در نیمه اول دی‌ماه هم عجیب و بیشتر از حد نرمال بوده ولی در روزها و هفته‌های آتی شاهد کاهش دما خواهیم بود. همچنین این پژوهشکده تاکید کرد که متاسفانه بارش باران به قدری در پاییز 96 کم بود که حتی بارش‌های احتمالی فصل زمستان نیز نمی‌تواند کمبود بارش‌های امسال را جبران کند و این مساله می‌تواند مشکلات زیادی را در آینده به خصوص در تابستان سال آینده به وجود آورد.

در همین راستا، محمدرضا بختیاری، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران اظهار کرد:

از ابتدای سال آبی جاری تا امروز تنها 28 میلی‌متر بارش در تهران داشتیم و این میزان در زمستان 96 تنها یک میلی‌متر بوده است. متاسفانه بارندگی امسال وضعیت خوبی ندارد و این مساله بسیار نگران‌کننده خواهد بود. امیدواریم در سه ماه پیش رو، کمبود بارش‌ها تا حدودی جبران شود چون اگر با این وضعیت پیش برویم، قطعا در تابستان دچار مشکل می‌شویم.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران در ادامه افزود سدهای امیرکبیر، لار، لتیان، طالقان و ماملو اکنون حدود 600 میلیون متر مکعب آب دارند که این رقم در مدت مشابه سال گذشته، 613 میلیون متر مکعب بود. به گفته بختیاری، اگر وضعیت بارندگی خوب نشود، مجبور می‌شویم از منابع آب زیرزمینی برای تامین آب تهران بیشتر استفاده کنیم و میزان استفاده از آب کشاورزی را نیز کاهش دهیم.

افزایش نگرانی‌ها از بروز خشکسالی شدید در ایران

مسئولان هواشناسی سایر استان‌ها نیز از وضعیت موجود و احتمال خشکسالی در ایران ابراز نگرانی کرده‌اند. کوروش بهادری، مدیرکل هواشناسی استان خوزستان گفت امسال این استان از لحاظ میزان بارش‌ها در وضعیت بحرانی به سر می‌برد. پیش‌بینی می‌شود در نیمه دوم زمستان میزان بارندگی به حد نرمال برسد، اما نمی‌تواند کمبود بارندگی در پاییز را جبران کند. وی به سیر نزولی بارش‌های خوزستان در سال‌های اخیر نیز اشاره کرد و گفت میزان بارندگی در این استان از 305 میلی‌متر در سال 1394 به 196 میلی‌متر در سال 1395 رسید و امسال نیز کاهش قابل توجهی داشت.

یحیی زارع، مدیر کل هواشناسی قم هم از کاهش 50 درصدی میزان بارندگی‌ها در استان قم نسبت به سال گذشته خبر داد و از بروز خشکسالی شدید در این استان ابراز نگرانی کرد. وی در ادامه گفت:

خشکسالی شامل چهار مرحله است. سالی که بارندگی کم باشد، خشک سالی هواشناسی در مرحله اول و خشک سالی هیدرولیکی به دلیل کاهش آب سدها در مرحله بعدی رخ می‌دهد. مرحله سوم، خشک سالی اقتصادی است که به دلیل کمبود محصولات کشاورزی به اقتصاد کشور لطمه می‌خورد و در نهایت خشک سالی اجتماعی اتفاق می‌افتد. استفاده بی رویه آب و فرسایش خاک موجب فرونشست زمین، گرد و خاک، کمبود محصول و بروز مشکلات اجتماعی می‌شود.

همچنین معاون اداره کل جهاد کشاورزی استان اصفهان نیز گفت شرایط نامساعد اقلیمی و استمرار خشکسالی در 10 سال اخیر، کشاورزی را در معرض نابودی قرار داده و حتی اگر بارندگی به شرایط نرمال برگردد، باز هم 50 درصد از بحران به وجود آمده باقی می‌ماند، چون در دهه‌های اخیر از منابع آبی زیرزمینی استفاده کرده‌ایم.

گرمای کم سابقه در آغاز زمستان 96

اما علاوه بر مشکل کاهش بارش های باران در پاییز و زمستان 96، گرمای هوا نیز بسیار عجیب و کم سابقه است؛ تا جایی که مردم را غافل‌گیر کرده و البته از روزهای سخت پیش رو حکایت دارد. حالا به نظر می‌رسد یک فاجعه زیست‌محیطی کشورمان را تهدید می‌کند و با ادامه داشتن این شرایط باید شاهد مشکلات بیشتر به خصوص در تابستان آینده باشیم. کارشناسان می‌گویند الگوی تابستانه در بسیاری از نقاط کشور همچنان ادامه داشته و دمای هوا بالا است و این پدیده در جنوب شرق و مناطق میانی کشور، به صورت ملموس‌تری دیده می‌شود.

علی محمد زورآورند، معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی استان کرمانشاه در این باره گفت، در اواخر پاییز و اوایل زمستان امسال شاهد ثبت دماهایی در برخی روزها بودیم که برای این فصل از سال بسیار کم سابقه است. در برخی از روزها، گرمای هوا در شهر کرمانشاه رکوردشکنی کرد و در روز 1 دی‌ماه به حدود 20 درجه سانتی‌گراد رسید. پیش از این، بالاترین دمایی که در تاریخ اول دی‌ماه به ثبت رسید، 18 درجه سانتی‌گراد بود.

ارتباط هارپ با کاهش بارندگی و گرمای هوا

مشکلات زیست‌محیطی و آب وهوای ایران در هفته‌ها و ماه‌های اخیر شایعات زیادی را به وجود آورد. برخی افراد به خصوص در شبکه های اجتماعی، نباریدن باران و گرمای هوا را به مسائلی چون تکنولوژی هارپ ارتباط دادند. پروفسور پرویز کردوانی، پدر علم کویرشناسی ایران، احتمال تاثیر این پروژه در آب و هوای ایران را رد کرد و گفت:

این که هارپ یا بارور کردن ابرها در کشورهای دیگر عامل کاهش بارندگی در ایران شده، حقیقت ندارد. آلودگی هوا و ریزگردها نیز بر خلاف آن چه تصور می‌شود به دلیل آن که باعث متراکم شدن هوا می‌شوند منجر به کاهش بارندگی نخواهند شد. علت کاهش بارندگی در ایران، گرم شدن کره زمین است. گرم شدن زمین باعث کاهش بارندگی در مناطق کم‌باران و افزایش بارندگی در مناطق پرباران می‌شود.

پروفسور کردوانی در ادامه افزود بارندگی در ایران به طور کلی به دلیل وجود هوای پرفشار که مانع از بالا رفتن بخار آب می‌شود، حدود یک سوم بارندگی در کل دنیاست. در حالی که در کشورهایی با هوای کم فشار، بخار آب امکان صعود دارد و به بارش باران کمک می‌کند.

عصر یخبندان فرا می‌رسد

دانشمندان کشورهای دیگر نیز در مورد گرم شدن کره زمین می‌گویند خورشید در منظومه شمسی، دوره‌های 11 ساله انتشار امواج مغناطیسی دارد که دارای حداکثر و سپس حداقل است. در زمان حداکثر انتشار که اکنون در این مرحله قرار داریم، گرمای بیشتری به زمین می‌رسد، اما در سال 2021 میلادی وارد زمان انتشار حداقلی می‌شویم که به عقیده محققان می‌تواند منجر به یک عصر یخبندان کوچک شود. این عصر یخی حدود 30 سال به طول می‌انجامد و در طول آن، مردم باید به خود آمده و برای کاهش فعالیت‌های منجر به افزایش دمای زمین فکری کنند. در غیر این صورت، زمانی که دوره حداکثر انتشار امواج مغناطیسی در سال 2050 میلادی بازگردد، احتمالا وضع خیلی بدتر از اوضاع فعلی باشد. در واقع، عصر یخبندان کوچکی که در سال 2021 میلادی آغاز می‌شود، شاید خود به تنهایی ترسناک باشد، اما می‌توانیم آن را به عنوان یک فرصت برای تغییر شرایط در نظر بگیریم.

همان‌طور که اشاره کردیم، مساله گرم شدن هوا تنها مختص به ایران نیست و در بسیاری از کشورهای دنیا در حال رخ دادن است. کارشناسان هواشناسی، پدیده ال نینو را علت افزایش دمای هوا می‌دانند. در ادامه به بررسی این پدیده و تاثیرات آن می‌پردازیم.

پدیده ال نینو و تاثیر آن بر آب و هوا

در سال‌های اخیر، هواشناسان و اقیانوس‌شناسان سراسر جهان، تحقیقات زیادی را در مورد پدیده ال نینو و تاثیرات متقابل جو و اقیانوس انجام داده‌اند. در طول پدیده ال نینو، بادها در استوا بر روی اقیانوس از غرب به شرق می‌وزند و در سطح آب اقیانوس جابجا شده و آب‌های گرم سطح اقیانوس را که به وسیله خورشید در مناطق گرمسیری حرارت دیده‌اند به سواحل غربی شمال و جنوب قاره آمریکا می‌آورند. به دنبال آب‌های گرم، بارش باران نیز به سمت شرق متمایل می‌شود. سیل در پرو، خشکسالی در اندونزی و استرالیا و از همه مهم‌تر، افزایش دمای غیر عادی در امتداد و هر دو طرف خط استوا از نشانه‌های کلیدی پدیده ال نینو است.

این پدیده هر چند سال یک بار با یک گرمای عظیم و غیر عادی همراه می‌شود و دماهای سطح دریا حداقل برای چند ماه پیاپی از حد نرمال فراتر می‌رود. اصولا ال نینو تغییراتی را در موقعیت تندبادها به وجود می‌آورد و باعث ایجاد رفتارهای آب و هوایی غیر معمول در کره زمین می‌شود.

در هر صورت باید گفت حالا که تمام تغییرات اقلیمی دست به دست هم داده‌اند تا وضعیت آب و هوای ایران را در حالت بحرانی و در آستانه خشکسالی بزرگ قرار دهد، اولین راه مقابله با این شرایط، مدیریت منابع آبی موجود است؛ چیزی که اگر مورد توجه قرار نگیرد می‌تواند بحران‌های جدی‌تر و خطرناک‌تری را به همراه داشته باشد.