گجت نیوز آخرین اخبار تکنولوژی، علم و خودرو 
بر اساس شواهد موجود، افزودنی ام.تی.بی.ای، به عنوان یک اکتان‌افزا در چرخه تولید بنزین ایران می‌تواند مخاطرات جدی به همراه داشته باشد.
بحران کمبود بنزین در ایران، به عنوان یک چالش دیرینه، همواره مسئولان را بر آن داشته تا به دنبال راهکارهای متنوع برای جبران این کسری باشند. در این میان، یکی از بحث‌برانگیزترین رویکردها که همواره حساسیت‌های فراوانی را به همراه داشته است، تولید بنزین با استفاده از ظرفیت‌های پتروشیمی‌ها بوده است. این روش با وجود اینکه می‌تواند به افزایش حجم تولید بنزین در کوتاه‌مدت کمک کند، اما همواره نگرانی‌های جدی‌ای را درباره کیفیت محصول نهایی و به‌ویژه اثرات مخرب زیست‌محیطی و بهداشتی آن به همراه داشته است.
با عنایت به آخرین اخبار داخلی، به نظر می‌رسد احتمال افزایش استفاده از ترکیبات شیمیایی خطرناک تولیدشده در صنایع پتروشیمی برای بالا بردن حجم و بهبود عدد اکتان بنزین تولیدی، در دستور کار قرار گرفته است. این ترکیبات که تحت عنوان «اکتان‌افزا» شناخته می‌شوند، موادی هستند که به منظور بهبود کیفیت احتراق و افزایش کارایی سوخت به بنزین اضافه می‌شوند. با این حال، در میان طیف وسیعی از اکتان‌افزاها، برخی از آن‌ها به دلیل داشتن اثرات سمی و زیان‌بار برای سلامت انسان و محیط زیست، در بسیاری از کشورها ممنوعیت استفاده دارند.
به عنوان نمونه‌های بارز این مواد شیمیایی خطرناک، می‌توان به ترکیبات سرب و متیل ترت-بوتیل اتر یا ام.تی.بی.ای اشاره کرد. در مورد سرب، استفاده از آن در بنزین تولیدی ایران به طور رسمی ممنوع اعلام شده است. با این وجود، شواهد موجود حاکی از آن است که ماده شیمیایی MTBE، علی‌رغم خطرات فراوان، همچنان از طریق واردات و یا تولید در برخی از پتروشیمی‌های داخلی در دسترس پالایشگاه‌های کشور قرار گرفته و در فرآیند تولید بنزین مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما دقیقاً چه شواهدی مبنی بر استفاده از این ماده شیمیایی در ایران وجود دارد و چرا استفاده از ام.تی.بی.ای تا این حد خطرناک تلقی می‌شود؟
استفاده از ماده شیمیایی ام.تی.بی.ای در چرخه تولید بنزین ایران
در سال 1380، سعید زرین‌پاشنه، رئیس سابق واحد مدل‌سازی و کنترل فرآیندها در پژوهشگاه صنعت نفت، ابعاد فنی و اقتصادی استفاده از ام.تی.بی.ای در چرخه تولید بنزین در ایران را تشریح کرده بود. او توضیح داد که بنزین تولیدشده مستقیماً از نفت خام، به دلیل پایین بودن عدد اکتان فاقد ویژگی «آرام‌سوزی» لازم است. آرام‌سوزی یا همان مقاومت بنزین در برابر احتراق زودرس و کوبش موتور، یک ویژگی حیاتی است که با افزایش عدد اکتان، به ویژه نزدیک شدن آن به 100 بهبود می‌یابد.
زرین‌پاشنه خاطرنشان کرد که در گذشته، سرب به عنوان اصلی‌ترین افزودنی برای افزایش اکتان مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما با آشکار شدن مضرات جبران‌ناپذیر زیست‌محیطی و بهداشتی ترکیبات سرب، از جمله اثرات مخرب بر سیستم عصبی و افزایش آلاینده‌های هوا، تصمیم به حذف تدریجی آن از بنزین در سطح جهانی و به تبع آن در ایران، اتخاذ شد.
- سه نرخی شدن قیمت گازوئیل تصویب شد؛ شاید نوبت به بنزین هم برسد
- سوخت‌گیری بدون کارت سوخت؛ آغاز طرح آزمایشی با کارت بانکی و کد ملی
در این شرایط بود که ام.تی.بی.ای به عنوان یک جایگزین رایج و مؤثر برای سرب مطرح شد. در حالی که سرب به میزان بسیار اندک (حدود دهم گرم در لیتر) به بنزین اضافه می‌شد، ام.تی.بی.ای به دلیل خواص شیمیایی متفاوت خود، در حجم بسیار بالاتری، حدود 10 تا 15 درصد حجمی، به ترکیب بنزین افزوده می‌شد. به گفته زرین‌پاشنه استفاده از MTBE نه تنها می‌توانست به کاهش خطرات زیست‌محیطی ناشی از سرب کمک کند، بلکه با افزایش حجم کلی بنزین به کاهش ظاهری مصرف بنزین نیز منجر می‌شد.
این اظهارات زرین‌پاشنه، در واقع از اولین صحبت‌های رسمی مبنی بر به‌کارگیری ام.تی.بی.ای در بنزین تولیدی ایران بود. نکته قابل تأمل اینجاست که در آن زمان، موضوع خطرناک بودن خود MTBE به رغم هشدارهای جهانی و شواهد علمی رو به افزایش، به طور کامل مورد تأیید و توجه قرار نگرفت. همزمان با این حواشی، زیرساخت‌های تولید MTBE در ایران نیز در حال توسعه بود. اولین واحد تولید ام.تی.بی.ای در کشور، در مجتمع پتروشیمی بندر امام با ظرفیت چشمگیر 550 هزار تن در سال 1380 به بهره‌برداری رسید.
سهم 15 درصدی MTBE در بنزین پتروشیمی بندر امام
محمد احتیاطی، مدیرعامل وقت شرکت بازرگانی پتروشیمی ایران در همان سال 1383 تأکید کرد که کل محصول تولیدی واحد MTBE پتروشیمی بندر امام، بدون هیچ‌گونه صادراتی به طور کامل در داخل کشور و برای مصرف پالایشگاه‌ها به کار گرفته می‌شود. او همچنین برآورد کرد که نیاز سالانه کشور به ام.تی.بی.ای حدود 900 هزار تن است و با راه‌اندازی این واحد، این میزان به 400 هزار تن در سال کاهش می‌یابد.
سال‌ها بعد و در سال 1389، علیرضا صدیقی‌زاده، مدیرعامل وقت پتروشیمی بندر امام بار دیگر بر اهمیت واحد ام.تی.بی.ای تأکید کرد و گفت: «واحد MTBE به عنوان ماده افزودنی در تولید بنزین بدون سرب و افزایش عدد اکتان بنزین استفاده می‌شود و با توجه به نیاز تأمین بنزین کشور به این محصول، اهمیت این واحد دو چندان شده است.»
اما تحول مهم‌تر زمانی رخ داد که پتروشیمی بندر امام، علاوه بر تولید MTBE به عنوان یک افزودنی، خود به طور مستقیم وارد فاز تولید بنزین شد. رضا امیری، مدیرعامل وقت مجتمع پتروشیمی بندر امام در سال 1395 در مصاحبه‌ای این خبر را اعلام کرد و گفت که این پتروشیمی از اواخر سال 1393 موفق به تولید بنزین با استاندارد یورو 4 شده و به تولید انبوه و صنعتی رسیده است.
امیری در تشریح ترکیب این بنزین یورو 4، اشاره کرد که این محصول حاصل آمیختن سه جزء اصلی شامل 50 درصد حجمی ماده پارافینی پایه عاری از سولفور، 35 درصد حجمی ماده آروماتیکی عاری از بنزن و سولفور و در نهایت 15 درصد حجمی ماده اکتان‌افزا ام.بی.تی.ای است. این اظهارات صریح، پرده از این واقعیت برداشت که پتروشیمی بندر امام نه تنها مسئولیت تأمین MTBE برای سایر پالایشگاه‌ها را بر عهده داشته، بلکه خود نیز به دلیل دستورالعمل‌های جدید برای تولید بنزین توسط پتروشیمی‌ها، از سال 1393 به طور فعال در فرآیند تولید بنزین حاوی ام.تی.بی.ای مشارکت داشته است.
این زنجیره رویدادها و اظهارات رسمی، به وضوح نشان می‌دهد که MTBE برای سال‌ها، جزء لاینفک بنزین مصرفی در ایران بوده است، در حالی که نگرانی‌ها درباره پیامدهای زیست‌محیطی و بهداشتی آن، به تدریج در سطح جهانی و سپس در داخل کشور، شدت گرفته است.
اعتراف وزیر نفت اسبق درباره استفاده از افزودنی ام.تی.بی.ای
در سال ۱۳۹۳ و همزمان با واردات محموله‌ای از بنزین یورو ۴، بحث‌های داغی پیرامون کیفیت سوخت و سلامت عمومی جامعه به وجود آمد. در آن زمان، گزارش یکی از خبرگزاری‌های داخلی با ادعای وجود ماده ممنوعه و بالقوه سرطان‌زای ام.ام.تی (متیل سیکلوپنتا‌دی‌انیل منگنز تری‌کربونیل) در بنزین وارداتی، نگرانی‌های گسترده‌ای به وجود آورد.
عباس کاظمی، معاون وقت وزیر نفت در امور پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، در مقام دفاع از کیفیت بنزین وارداتی به سرعت وارد عمل شد. او با رد قاطعانه تفسیرهای نادرست از اسناد و اتهام وجود MMT در محموله، بر این نکته تأکید کرد که ماده اصلی اکتان‌افزا در بنزین مصرفی کشور، MTBE است و نه MMT. کاظمی سعی داشت با این توضیح، هرگونه تهدید برای سلامت مردم را از سوی بنزین وارداتی منتفی کند و تأکید داشت که ام.تی.بی.ای بر خلاف ام.ام.تی، عاملی سرطان‌زا محسوب نمی‌شود.
- بنزین تاپ تایر چیست و چرا خودروسازان بزرگ آن را توصیه می‌کنند؟
- ساخت بنزین از هوا، اختراع عجیب آمریکایی‌ها
درست در همان دوران، اسنادی در رسانه‌ها منتشر شد که نشان می‌داد محموله بنزین وارداتی نه تنها حاوی MTBE، بلکه شامل مقادیری از MMT نیز بوده است؛ امری که به کلی اظهارات کاظمی مبنی بر عدم وجود MMT را به چالش می‌کشید.
نکته حائز اهمیت در اظهارات کاظمی، اعتراف صریح او به استفاده از MTBE در بنزین تولیدی داخل بود. این اعتراف، مهر تأییدی بر گزارش‌های پیشین بود که حکایت از به‌کارگیری گسترده این ماده در پالایشگاه‌های کشور داشت. کاظمی در سال ۱۳۹۵ بیان داشت که در شرایط فعلی، سهم MTBE در کل تولید بنزین پایه کشور، رقمی ناچیز و کمتر از دو تا سه درصد است.
نقش حیاتی MTBE در تولید بنزین ایران
دیدگاه کاظمی در مورد جایگاه ام.بی.تی.ای در آینده تولید بنزین کشور نیز قابل تأمل بود. او صراحتاً اعلام کرد که حتی با بهره‌برداری از فاز یک پالایشگاه ستاره خلیج فارس که قرار بود تحولی عظیم در تولید بنزین کشور ایجاد کند، حذف ام.تی.بی.ای از ترکیب بنزین در دستور کار قرار نخواهد گرفت.
معاون وزیر نفت در ادامه تأکید کرد که ام.بی.تی.ای یک ماده زیان‌آور و خطرناک نیست و به همین دلیل، توجیهی برای حذف کامل آن وجود ندارد. او آماری نیز ارائه داد که طبق آن، روزانه ۲.۵ تا ۳ میلیون لیتر ام.تی.بی.ای در کشور تولید می‌شود و این ماده شیمیایی به عنوان اکتان‌افزا به ترکیب بنزین اضافه می‌گردد. وی تنها مشکل استفاده از ام.تی.بی.ای در ترکیب بنزین را پایداری بالای این ماده شیمیایی در آب دانست. این پایداری به معنای ماندگاری طولانی‌تر ام.بی.تی.ای در منابع آب زیرزمینی در صورت نشت یا آلودگی است.
کاظمی در ادامه به ظرفیت تولید بنزین کشور نیز اشاره کرد. در آن زمان، حجم تولید بنزین پایه در پالایشگاه‌های نفت ایران به حدود ۶۱ میلیون لیتر در روز رسیده بود. با احتساب ام.تی.بی.ای، این ظرفیت تولید به ۶۳ تا ۶۴ میلیون لیتر در روز افزایش می‌یافت. این آمار نشان می‌داد که ام.تی.بی.ای نقش مهمی در افزایش کمیت بنزین قابل عرضه در بازار داخلی ایفا می‌کرد.
افزایش حجم تولید بنزین در کشور
از سال ۱۳۹۵ به بعد، سکوت قابل توجهی در اظهارات رسمی مقامات ایرانی در خصوص تداوم یا توقف استفاده از ماده شیمیایی ام.بی.تی.ای در فرآیند تولید بنزین در ایران به چشم می‌خورد. این عدم شفافیت، در کنار بحران‌های دوره‌ای کمبود بنزین در کشور به گمانه‌زنی‌ها و نگرانی‌ها در مورد تداوم استفاده پنهان یا آشکار از آن دامن زده است.
در فروردین ماه سال ۱۴۰۴ بود که محمدصادق عظیمی‌فر، معاون وقت وزیر نفت، در اظهاراتی میزان تولید روزانه بنزین در کشور را رقمی معادل ۱۲۰ میلیون لیتر اعلام نمود. در این میان، نقش ام.بی.تی.ای به عنوان یک عامل افزایش‌دهنده حجم، بیش از پیش پررنگ می‌شود.
در سال ۱۳۹۵، یعنی یک سال پس از ماجرای بنزین وارداتی و اظهارات عباس کاظمی، مشخص شد که استفاده از ام.تی.بی.ای توانسته است ظرفیت تولید بنزین در کشور را از حدود ۶۰ میلیون لیتر در روز به ۶۴ میلیون لیتر برساند. این افزایش ۴ میلیون لیتری اگرچه در نگاه اول ممکن است اندک به نظر برسد، اما به معنای رشد قابل توجه ۰.۰۶ درصدی در حجم کل تولید بود که در شرایط آن زمان برای تأمین نیازهای داخلی بسیار حیاتی محسوب می‌شد.
- رکوردشکنی مصرف بنزین در ایران: 139 میلیون لیتر در یک روز
- فیلمی عجیب و ترسناک از حجم قاچاق سوخت و تاراج سرمایه ملی ایران
با توجه به آمار جدید ۱۲۰ میلیون لیتری تولید بنزین در روز در سال ۱۴۰۴ و با فرض ثابت ماندن درصد استفاده از ام.تی.بی.ای نسبت به سال ۱۳۹۵، می‌توان تخمین زد که این ماده شیمیایی می‌تواند حجم تولید بنزین را از ۱۲۰ میلیون لیتر به حدود ۱۲۷ میلیون لیتر در روز افزایش دهد.
اما این تنها یک روی سکه است. شواهد موجود به ویژه رشد تصاعدی مصرف بنزین در کشور و تشدید بحران کمبود آن در برخی مقاطع، این احتمال را به شدت تقویت می‌کند که مسئولان برای مقابله با این چالش‌ها، میزان استفاده از ام.تی.بی.ای را در بنزین تولیدی کشور به مراتب افزایش داده باشند.
خطرات ام.تی.بی.ای؛ از آلودگی آب تا ایجاد سرطان
متیل ترت-بوتیل اتر، که به اختصار ام.تی.بی.ای نامیده می‌شود، سال‌هاست که به عنوان یکی از افزودنی‌های اکسیژن‌دار کلیدی در تولید بنزین مورد استفاده قرار می‌گیرد. افزایش عدد اکتان بنزین که به بهبود عملکرد موتور و جلوگیری از پدیده ناک زدن کمک می‌کند؛ و کاهش میزان آلاینده‌های خروجی از اگزوز خودروها، اهداف اصلی افزودن این ماده به سوخت است.
با فرارسیدن اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی، موجی از نگرانی‌های جدی و گسترده زیست‌محیطی در سراسر جهان آغاز شد که به تدریج منجر به محدودیت‌ها و حتی ممنوعیت کامل استفاده از ام.تی.بی.ای در بسیاری از کشورها، به ویژه در آمریکای شمالی و اروپا گردید. این ماده بر خلاف بسیاری از اجزای دیگر بنزین، به شدت در آب محلول است و از پایداری شیمیایی بالایی برخوردار است، به این معنی که به راحتی در محیط زیست تجزیه نمی‌شود.
به دلیل حلالیت بالای آن در آب، ام.تی.بی.ای به سرعت و به عمق بیشتری نسبت به سایر ترکیبات بنزین در خاک نفوذ کرده و به سمت سفره‌های آب زیرزمینی حرکت می‌کند. این حرکت سریع و عمقی، فرآیند آلودگی را تسریع بخشیده و پاک‌سازی منابع آب آلوده را به چالشی بسیار دشوار و پرهزینه تبدیل می‌کند.
شواهد و تجربیات مهندسی بهداشت محیط در ایران و سایر نقاط جهان به وضوح نشان می‌دهد که حتی مقادیر بسیار ناچیزی از ام.تی.بی.ای در آب می‌تواند طعم و بوی آب را به شدت نامطبوع کرده و آن را غیرقابل شرب سازد، حتی اگر غلظت آن به حدی نباشد که بلافاصله اثرات سمی آشکار ایجاد کند.
علاوه بر آلودگی آب‌های زیرزمینی، قرار گرفتن انسان در معرض MTBE از طریق راه‌های دیگر نیز موجب نگرانی است. استنشاق هوای آلوده به بخارات ام.تی.بی.ای می‌تواند منجر به عوارضی نظیر سردرد، سرگیجه، حالت تهوع و تحریکات تنفسی شود. همچنین، تماس پوستی با بنزین حاوی ام.تی.بی.ای یا قرار گرفتن در معرض فاز گازی آن می‌تواند باعث التهابات پوستی و ناراحتی‌های چشمی شود.
- جایگاه‌های سوخت کشور به دوربین‌های پلاک‌خوان مجهز می‌شوند
- میرسلیم: بنزین را مفت می‌دهیم مردم بسوزانند
مطالعات متعددی برای بررسی اثرات بلندمدت و کوتاه‌مدت ام.بی.تی.ای بر سلامت انسان و حیوان انجام شده است. نتایج برخی از این مطالعات نشان داده است که قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض این ماده می‌تواند منجر به ایجاد تومورهایی در کلیه، کبد و سایر اندام‌های داخلی شود.
با وجود این، اداره آب آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا نیز در گزارش‌های خود تأکید کرده است که اگرچه شواهد کافی برای برآورد دقیق خطرات بالقوه ام.بی.تی.ای در دوزهای پایین موجود در آب آشامیدنی وجود ندارد، اما شواهد قطعی نشان می‌دهد که ام.تی.بی.ای در دوزهای بالا یک سرطان‌زای بالقوه برای انسان محسوب می‌شود.
مصرف سه برابر حد مجاز اروپا در بنزین ایران
از اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی در کشور ایالات متحده آمریکا، روندی تدریجی اما پیوسته به سمت محدودسازی استفاده از متیل ترت-بوتیل اتر در حال شکل‌گیری است. این روند که ریشه در نگرانی‌های فزاینده زیست‌محیطی و بهداشتی دارد، منجر به آن شد که تا سال ۲۰۰۷ بالغ بر ۲۳ ایالت، از جمله ایالت‌های پرجمعیت کالیفرنیا و نیویورک، به طور رسمی استفاده از این ماده را به دلایل زیست‌محیطی ممنوع اعلام کنند. در کشور همسایه، کانادا نیز برخی از استان‌ها به صورت مستقل و بر اساس ملاحظات خاص خود، مقرراتی را برای محدودسازی استفاده از ام.تی.بی.ای وضع کرده‌اند.
در آن سوی جهان، کشورهای پیشرفته‌ای نظیر ژاپن و نیوزلند نیز با هدف حفاظت از منابع آبی ارزشمند خود، اقدامات مشابهی را در پیش گرفته‌اند. این کشورها استفاده از MTBE را محدود کرده یا در مواردی به طور کامل ممنوع اعلام کرده‌اند. به عنوان مثال، نیوزلند از سال ۲۰۰۳ به طور رسمی استفاده از ام.تی.بی.ای در تمامی فرآورده‌های سوختی را ممنوع اعلام کرد.
در قاره اروپا، رویکرد متفاوتی نسبت به MTBE اتخاذ شده است. در اتحادیه اروپا استفاده از این ماده در مقادیر محدود مجاز است. مقررات اتحادیه، استفاده از ام.تی.بی.ای را تا سقف پنج درصد در ترکیب بنزین مجاز می‌دانند. با این حال، نکته قابل تأمل این است که در ایران، سهم MTBE در بنزین تولیدی به ۱۵ درصد می‌رسد. این رقم که سه برابر سقف مجاز اتحادیه اروپاست، ابهامات جدی را در زمینه سلامت عمومی و محیط زیست ایجاد می‌کند.
- مدیرعامل اسنپ: تمامی رانندگان اسنپ دارای تایید صلاحیت فراجا هستند
- افزایش نجومی قیمت لاستیک و قطعات خودرو؛ مصرف‌کنندگان در تنگنا
در مجموع، روند جهانی نشان‌دهنده کاهش تدریجی مصرف ام.تی.بی.ای در صنعت سوخت است. این روند که تحت‌تاثیر دغدغه‌های زیست‌محیطی و سلامت عمومی شکل گرفته است، به احتمال زیاد در آینده نیز ادامه خواهد یافت. اگرچه MTBE به طور قطعی در دسته مواد سرطان‌زای قطعی برای انسان قرار نگرفته است، اما از نظر آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا در دوزهای بالا بالقوه سرطان‌زاست.
با توجه به شواهد موجود مبنی بر استفاده از MTBE در چرخه تولید بنزین در ایران و ابهامات جدی در زمینه میزان و نحوه استفاده از آن، لازم است مسئولان هرچه سریع‌تر شفاف‌سازی‌های لازم را در این زمینه انجام دهند. مردم حق دارند بدانند که آیا در معرض خطرات احتمالی ناشی از ام.تی.بی.ای قرار دارند یا خیر.