گجت نیوز آخرین اخبار تکنولوژی، علم و خودرو 
چرا در لحظاتی خاص، فعالیت مغز به شکلی هماهنگ و جهانی کند می‌شود؟ آیا این کاهش عملکرد، می‌تواند سرنخ مهمی برای درک بهتر مکانیسم‌های ذهن انسان به ما بدهد؟
اگر سرتان را از روی صفحه گوشی بلند می‌کنید و ناگهان متوجه می‌شوید که هیچ فکری در ذهن نداشته‌اید. این وضعیت نه به‌دلیل فراموشی یا خیال‌پردازی است، بلکه لحظه‌ای واقعی است که در آن هیچ اندیشه‌ای در جریان نیست. متخصصان علوم اعصاب این حالت را «خاموشی ذهن» می‌نامند؛ وضعیتی گذرا در بیداری که در آن روند تفکر آگاهانه به‌کلی متوقف می‌شود.
چرا فعالیت مغز در لحظاتی به صورت جهانی کند می‌شود؟
تا پیش از این، دانشمندان بر این باور بودند که ذهن انسان در حالت بیداری همواره در حال تولید افکار است، اما یافته‌های جدید خلاف این تصور را نشان می‌دهند. خاموشی ذهن اکنون به‌عنوان وضعیتی آگاهانه و مجزا شناخته می‌شود که با تغییراتی در سطح انگیختگی همراه است؛ مفهومی که در علوم اعصاب به میزان هوشیاری و واکنش به محرک‌ها اطلاق می‌شود. برخی پژوهشگران معتقدند مطالعه این حالت عجیب می‌تواند اطلاعات مهمی در مورد سازوکار آگاهی به‌دست دهد.
توماس آندریون، پژوهشگر عصب‌شناسی در مؤسسه ملی سلامت و تحقیقات پزشکی فرانسه، در گفت‌وگو با لایو ساینس اظهار کرد: «برای برخی افراد، این وضعیت مانند نقطه‌ای خالی در ذهن ظاهر می‌شود و ناگهان هیچ چیزی در آن وجود ندارد. اما بدون آن احساس همراه که بگویید: انگار چیزی را فراموش کرده‌ام.» اغلب، فرد تا زمانی که از او پرسیده نشود همین الان به چه چیزی فکر می‌کردی؟ متوجه این وقفه نمی‌شود.
آندریون افزود: «وقتی به‌صورت تصادفی روند فکر آن‌ها را قطع می‌کنیم، مشخص می‌شود که این حالت بیشتر از چیزی است که خودشان تصور می‌کنند.» اگرچه بسامد بروز این پدیده میان افراد متفاوت است، مطالعات گوناگون نشان می‌دهند که بین 5 تا 20 درصد از ساعات بیداری یک فرد ممکن است در این وضعیت سپری شود.
- کشف تاثیرات عجیب قهوه بر مغز شما هنگام استراحت؛ کافئین در خواب هم بیدار است
- خبر خوش برای بزرگسالان: مغز انسان تا سنین بالا هم سلول عصبی جدید می‌سازد
- دانشمندان برای اولین بار در جهان، نور را از وسط مغز انسان رد کردند
در یکی از مطالعات منتشرشده در مجله Trends in Cognitive Sciences، آندریون و گروهش با استفاده از الکتروآنسفالوگرافی (EEG) که شامل قرار دادن الکترود روی جمجمه شرکت‌کنندگان می‌شود، فعالیت مغزی در هنگام بروز وقفه‌های توجه نظیر سرگردانی ذهن یا خاموشی ذهن را مورد بررسی قرار دادند. سرگردانی ذهن زمانی روی می‌دهد که افکار فرد به مسائل نامربوط منحرف می‌شوند، در حالی که خاموشی ذهن به معنای نبود هرگونه فکر است.
روش آزمایش چگونه بود؟
در این آزمایش، شرکت‌کنندگان کلاهی مخصوص EEG به سر داشتند و اعداد به‌صورت سریع روی صفحه نمایش ظاهر می‌شدند. از آن‌ها خواسته شد هر زمان عددی را می‌بینند، دکمه‌ای را فشار دهند؛ جز در مواقعی که عدد 3 نمایش داده می‌شود، که در این حالت باید از فشردن دکمه خودداری کنند. این تمرین به ارزیابی سرعت واکنش در برابر نیاز به پاسخ‌دهی و همچنین توانایی مهار پاسخ‌ها می‌پردازد.
از آنجا که بیشتر اعداد نیاز به پاسخ داشتند، شرکت‌کنندگان غالباً به‌اشتباه در برابر عدد 3 نیز واکنش نشان می‌دادند. پژوهشگران هر یک دقیقه یک‌بار روند آزمون را متوقف می‌کردند تا از افراد بپرسند در آن لحظه به چه چیزی فکر می‌کرده‌اند. پاسخ‌ها نشان می‌دادند که یا تمرکز روی وظیفه وجود داشته، یا ذهن سرگردان بوده، یا هیچ فکری در جریان نبوده است.
واکنش شرکت‌کنندگان هنگام سرگردانی ذهن سریع‌تر بود، اما در لحظاتی که خاموشی ذهن روی داده بود، واکنش‌ها به‌طور قابل‌توجهی کندتر می‌شدند. این تفاوت بیانگر آن است که این دو وضعیت ذهنی از یکدیگر متمایز هستند. الگوهای فعالیت مغز نیز این تفکیک را تأیید می‌کنند. داده‌های EEG نشان دادند که در وضعیت خاموشی ذهن، سرعت فعالیت مغز اندکی بیشتر از حالت سرگردانی ذهن کاهش می‌یابد و نسبت به زمان تمرکز کامل، افت محسوسی دارد. آندریون توضیح داد: «اتصالات مغزی به‌گونه‌ای تغییر می‌کنند که انگار سازوکار درونی مغز به‌طور خاص با این وضعیت مرتبط است.»
در حالی که داده‌های EEG برای بررسی تغییرات سریع در فعالیت مغز مناسب هستند، این روش نمی‌تواند مناطق دقیق مغز را که درگیرند مشخص کند. علت این محدودیت آن است که EEG امواج مغزی را از طریق جمجمه دریافت می‌کند و این سیگنال‌ها هنگام عبور از بافت، مایع و استخوان مغز دچار تضعیف و تداخل می‌شوند. آندریون این مسئله را با شنیدن صدا از پشت دیوار مقایسه می‌کند: می‌توان فهمید گروهی در حال گفتگو هستند، اما مشخص نیست چه کسی صحبت می‌کند.
نتایج حاصل از EEG حاکی از آن بودند که در هنگام خاموشی ذهن، فعالیت مغزی به‌صورت سراسری کاهش می‌یابد، اما این روش قادر به شناسایی دقیق نواحی خاص نبود. در این مرحله، تصویربرداری عملکردی از مغز (fMRI) وارد عمل شد.
در روش fMRI، فعالیت مناطق مغزی و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر مشخص می‌شود، اما سرعت پایش آن پایین‌تر است؛ چرا که این تکنیک جریان خون را اندازه‌گیری می‌کند، نه سیگنال‌های مستقیم عصبی. آندریون گفت fMRI شبیه نگاهی به درون اتاق است که می‌توان دید چه کسی با چه کسی در حال گفت‌وگوست، اما زمان دقیق این مکالمه مشخص نیست.
بخش مربوط به fMRI این مطالعه را آتنا دمرتزی، پژوهشگر علوم اعصاب در مؤسسه GIGA-CRC مرکز تصویربرداری انسانی دانشگاه لیژ بلژیک، هدایت کرد. افراد در حالی که داخل دستگاه fMRI استراحت می‌کردند و وظیفه خاصی نداشتند، دمرتزی و همکارانش در فواصل زمانی مشخص از آن‌ها می‌پرسیدند به چه چیزی فکر می‌کرده‌اند.
نتایج آزمایش‌ها درباره فعالیت عجیب مغز چه می‌گویند؟
نتایج به‌دست‌آمده شگفت‌انگیز بود: در مواقعی که شرکت‌کنندگان خاموشی ذهن را گزارش کردند، اسکن‌ها الگوی فعالیتی بسیار همگام و هماهنگ در سطح مغز نشان دادند؛ الگویی جهانی که مشابه آن در خواب عمیق مشاهده می‌شود. در حالت عادی که فرد بیدار و هوشیار است، مناطق مغزی به‌طور فعال با یکدیگر در تعامل هستند، اما همزمان با هم همگام نمی‌شوند؛ چیزی که در خاموشی ذهن دیده شد.
اگرچه پژوهش درباره خاموشی ذهن در مراحل ابتدایی است، اما آندریون و دمرتزی باور دارند شباهت آن به الگوهای مغزی در خواب عمیق ممکن است سرنخی مهم در درک کارکرد آن باشد. خواب عمیق با فرایندهایی در مغز همراه است که شامل پاک‌سازی پسماندهای انباشته‌شده، خنک‌سازی مغز، حفظ انرژی و بازتنظیم عملکرد پس از یک روز فعالیت ذهنی است.
این دو پژوهشگر بر این باورند که خاموشی ذهن ممکن است نقش نوعی بازتنظیم کوچک در زمان بیداری را ایفا کند. دمرتزی این وضعیت را به «چند دقیقه توقف برای نفس‌گیری» یا «فرصتی برای آرام کردن ذهن» تشبیه کرد. مطالعات اولیه در آزمایشگاه دمرتزی نشان داده که افرادی که دچار کمبود خواب هستند، بیشتر دچار خاموشی ذهن می‌شوند که این یافته از این نظریه حمایت می‌کند.
هر دو پژوهشگر تأکید کردند که خاموشی ذهن احتمالاً راهی برای حفظ سلامت سیستم عصبی است، هرچند از نظر عملکردی وضعیت مناسبی محسوب نمی‌شود. به گفته آندریون، بعید اما ممکن است افرادی وجود داشته باشند که هرگز خاموشی ذهن را تجربه نکرده باشند. شناسایی این وضعیت نیز چالشی است، چرا که نیازمند قطع جریان افکار و توجه دقیق است.