گجت نیوز آخرین اخبار تکنولوژی، علم و خودرو 
تولید انسان واقعی خارج از قاعده‌ی طبیعی آن یعنی بدون زاده شدن از پدر و مادر و به‌صورت ترکیب مصنوعی سلول‌ها، جزو جنجالی‌ترین و البته حساس‌ترین مسائلی بوده است که از سال‌ها پیش در ذهن دانشمندان زیست‌شناسی و البته نوابغ دیوانه‌ی این دانش وجود داشته است و هنوز هم روی بورس است.
مسئله‌ی ساخت انسان و تولید ژن‌ها به روش مصنوعی به‌قدری جذاب و البته از نظر اخلاقی مورد بحث بوده است که تاکنون ده‌ها فیلم و دستان تخیلی نظیر فیلم‌های بلید رانر (Blade Runner) و البته شخصیت ترسناک دکتر فرانکنشتاین از روی آن الهام‌برداری شده است؛ اما اتفاقی که باعث شده است به سراغ انتشار این مقاله برویم، چیزی بسیار فراتر از ساخت یک فیلم علمی تخیلی در سینمای هالیوود یا انتشار یک کتاب داستان فانتزی ترسناک است.
حدود سه هفته‌ی گذشته در دانشگاه هاروارد، تعداد زیادی از دانشمندان این دانشگاه با جمع دیگری از حاضران، جلسه‌ای را برگزار کرده‌اند که همانطور که احتمالا حدس می‌زنید، این جلسه پیرامون تحقیقات بر روی تولید انسان و ساخت ژن‌های زنده‌ی بدن انسان‌ها به‌صورت مصنوعی بوده است؛ اما خب چنین جلساتی و کنفرانس‌هایی سالانه در تعداد زیادی از دانشگاه‌های جهان برگزار می‌شود و هزاران نفر هم در آن شرکت می‌کنند، پس چرا جلسه‌ی برگزار شده در دانشگاه هاروارد این چنین سر و صدا به پا کرده است؟
دلیل اصلی این همه جلب توجه به سمت این رویداد، برگزار شدن آن پشت درهای بسته و راه ندادن حتی یک خبرنگار و ژورنالیست به داخل این جلسه بوده است! در واقع محتوای این جلسه به گونه‌ای بوده است که برگزارکنندگان در دانشگاه هاروارد آمریکا ترجیح داده‌اند که افکار عمومی از آن با خبر نشوند و هیچ فردی از محتوای مطرح شده در میان حاضران در این رویداد مطلع نشود؛ اما خب مگر می‌شود چنین رویدادی با چنین موضوع حساسی و در چنین شرایطی برگزار شود و توجه علاقه‌مندان و ذهن‌های کنجکاو به سمت آن جلب نشود؟ خیر مطمئنا نمی‌شود!
به همین دلیل هم هست که از آن زمان تا به امروز صدها روزنامه، سایت و خبرگزاری در دنیا به آن پرداخته‌اند که اکثر آنها نیز با پوششی تقریبا غیر واقعی و تخیلی نسبت به این رویداد واکنش نشان داده‌اند؛ به‌طور مثال نویسنده‌ی یکی از وبلاگ‌های معروف دنیا طی اظهار نظر جالبی گفته است که این جلسه مانند گردهمایی شخصیت‌های بدذات و منفی در مجموعه فیلم‌های جیمز باند و با هدف نابودی بشریت بوده است!
اما به‌راستی محتوای این جلسه‌ی اسرارآمیز چه بوده است؟ به چه دلیلی برگزارکنندگان نخواسته‌اند که روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها از محتوای آن باخبر شوند؟ آیا غیر از این است که آنها بر روی تولید انسان و سنتز و ترکیب کردن ژن‌های انسانی به روشی غیر از روش طبیعی صحبت کرده‌اند؟ موضوع وقتی جالب‌تر می‌شود که بدانید در بین ۱۳۰ نفری که در این جلسه حاضر بوده‌اند، تعدادی از سران و رهبران صنایع اصلی و سرمایه‌گذاران کمپانی‌های بزرگ دنیا نیز در کنار دانشمندان و کارشناسان مسائل اخلاقی و حقوقی حضور داشتهاند؛ دقیقا همانطور که در سران نیروهای اهریمنی در فیلم‌های تخیلی هالیوودی دور هم جمع می‌شوند!
اما حالا که حدود سه هفته از زمان برگزاری آن رویداد مرموز می‌گذرد، یکی از نویسندگان سایت livescience به نقل از دانشجوی دکترای زیست شناسی شیمی دانشگاه استنفورد آمریکا یعنی جف بسن (Jeff Bessen) که در زمینه‌ی زیست شناسی مصنوعی (synthetic biology) تخصص دارد، به سراغ بررسی این ماجرا رفته است تا پرده از این جلسه‌ی مرموز بردارد و مشخص شود که آیا این همه هیاهوی رسانه‌ای بر سر تولید انسان حقیقت دارند و یا تنها ترفندی برای جذب مخاطبان بیشتر توسط اربابان رسانه بوده‌اند.
نکته‌ی جالب اینجاست که حتی این محقق هم طی بازدیدی که با برگزار‌کننده و مسئول مدیریت این جلسه داشته، موفق نشده است که او را راضی به اظهار نظر درباره‌ی این رویداد کند و به دلایلی که در ادامه توضیح خواهیم داد، او از طریق مکالمه با تعدادی از حاضرانی که به این جلسه دعوت شده بودند و البته تعدادی از منتقدان، کارشناسان و افراد مطلع توانسته است اطلاعات جالب توجهی به دست بیاورد و پرده‌ها را از مقابل این مراسم جنجالی کنار بزند.
تولید انسان با ترکیب ژن‌ها؟ ماجرا دقیقا چه بوده است
برای این رویداد که بیش از سه هفته‌ی قبل و در روز دهم ماه می برگزار شده بوده است، نام «HGP – نوشتن: آزمایش ژنوم‌های مصنوعی در سلول‌ها» انتخاب شده بوده است و در متن دعوت نامه‌ای که برای حاضرین در روز سی ام ماه مارس ارسال شده بوده، این خط زیر نیز نوشته شده بوده است:
سنتز کردن و آمیختن یک ژنوم کامل انسانی در یک خط سلولی
در واقع این ادعا، پایه و اساس این جلسه برای تولید انسان را تشکیل داده بوده است و برگزارکنندگان با فراخواندن حاضرین به این چالش بزرگ، سعی کرده‌اند که توجه این دانشمندان را برای اولین بار به موضوع تازه‌ای جلب کنند؛ عبارت HGP از اولین حرف کلمات «پروژه‌ی ژنوم انسانی» برگرفته شده است و مربوط به پروژه‌ی بسیار بزرگی (بزرگ‌ترین تلاش بین‌المللی مشترک دانشمندان جهان در زمینه‌ی زیست شناسی) می‌شود که از سال ۲۰۰۳ میلادی آغاز شده است و هدف آن، بررسی و ترتیب‌دهی ژنوم کامل انسانی به‌صورت مصنوعی بوده است.
حالا برگزارکنندگان در هاروارد با اضافه کردن عبارت «نوشتن» به این پروژه برای اولین بار قصد دارند که به‌جای خواندن این ژنوم‌ها، به سطح بالاتری پیشرفت کنند و بتوانند آن ژنوم ها را از بلاک‌های منحصر به فرد دی ان ای تولید کنند، یعنی دقیقا همان قدمی که لازم است برای تولید انسان برداشته شود و احتمالا در آینده‌ی نه‌چندان دور به آنها این امکان را بدهد که یک انسان زنده را از پایه و اساس و به‌صورت مصنوعی در آزمایشگاه تولید کنند؛ چنین تلاشی همانقدر که هیجان‌انگیز، انقلابی و بزرگ است، در همان مقیاس هم از نظر اخلاقی پرسش‌های زیادی را پدید می‌آورد و باعث مخالفت‌های زیادی به‌خصوص از سوی منابع دینی و رهبران مذاهب مختلف جهان خواهد شد.
این جلسه ابتدا قرار نبوده که مخفیانه برگزار شود
بله درست خواندید، این جلسه از ابتدا قرار نبوده که به این صورت و در سکوت کامل خبری برگزار شود. جورج چرچ (George Church) از دانشمندان برجسته‌ی علوم نسل شناسی دانشگاه هاروارد، جف بوئک (Jef Boeke) از دانشمندان سیستم‌های ژنتیکی دانشگاه نیویورک، اندرو هسل (Andrew Hessel) از اعضای گروه تحقیقاتی نانو زیستی در کمپانی Autodesk و نانسی جی کلی (Nancy J. Kelley) که یک حقوقدان متخصص در بحث‌های مشاوره‌ای بیوتکنولوژی است قصد داشتند که در فرصت کوتاهی بعد از برگزاری مراسم، جوامع علمی جهانی را به‌صورت گسترده در جریان این تحقیقات قرار دهند و رهبران صنایع، سیاست‌گذاران و جوامع عمومی نیز در اولویت بعدی برای اطلاع از جزییات این جلسه قرار داشتند.
در ضمن آنها برای جذب سرمایه‌های دولتی به نهادهای فدرال آمریکا درخواست رسمی خود را ارسال کرده بوده‌اند و این اقدام به خودی خود می‌توانسته است که جلب توجه نهادهای بازرسی و نظارتی را به دنبال داشته باشد. این گروه حتی یک فیلم با کیفیت از تمام لحظات برگزاری این رویداد هم ضبط کرده‌اند و قصد داشتهاند که آن را از طریق اینترنت و به‌صورت زنده برای تمام کاربران جهان استریم و پخش کنند.
پروفسور جرج چرچ؛ استاد دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه هاروارد
و در نهایت هم آنها یک مقاله‌ی کامل از تمام ابعاد علمی، تکنولوژیک و اخلاقی تحقیقات تولید انسان و ژنوم‌های مصنوعی را در اختیار یکی از ژورنال‌های مطرح جهان می‌گذارند تا بعد از بررسی کامل، این مقاله برای تمام محققان و دانشمندان منتشر شود؛ اما دقیقا مشکل از همینجا شروع می‌شود و به دلایل نامعلومی که توسط نویسندگان و مسئولان آن نشریه و ژورنال اعلام نشده است، انتشار این مقاله به تاخیر می‌افتد و با اینکه تا به حال ویراستارها و نویسندگان ژورنال مورد نظر، درخواست بازبینی و اصلاحیه‌های زیادی را درباره‌ی محتوای این تحقیقات داشتهاند، هنوز هم تا لحظه‌ی نوشتن این مطلب در گجت نیوز، مقاله‌ی مربوط به جزییات تولید انسان توسط آن ژورنال منتشر نشده است.
یکی از قوانین دنیای نشر و چنین ژورنال‌هایی اینکه است که وقتی یک تحقیق یا مقاله در اختیار یک ژورنال خاص قرار می‌گیرد، محقق و نویسنده‌ی آن تحقیق تا لحظه‌ی انتشار مطلب حق ندارد که درباره‌ی آن صحبت کند و از لحاظ قانونی و اخلاقی، این قانون که با اصطلاح embargo به معنای تحریم شناخته می‌شود، به آن محقق اجازه‌ی صحبت درباره‌ی آن تحقیق را نمی‌دهد؛ زیرا با این کار ممکن است که دیگر نشریات هم شروع به انتشار جزییات آن تحقیق بکنند و ارزش انتشار آن برای اولین بار از بین برود.
دقیقا به همین دلیل هم هست که برگزارکنندگان این جلسه و حاضران در رویداد دانشگاه هاروارد اجازه نداشته‌اند که درباره‌ی آن صحبت کنند و تا زمان انتشار آن مقاله، اجازه‌ی اظهار نظر نخواهند داشت؛ اما چرا آنها محتوای جلسه را رسانه‌ای نکردند و اجازه‌ی حضور خبرگزاری‌ها را ندادند؟ به این دلیل که این مقاله درباره‌ی تولید انسان و آمیختن ژنوم‌های مصنوعی چندین روز قبل از برگزاری این جلسه به ژورنال مورد نظر تحویل داده شده بود و خبر اینکه قرار است انتشار آن به تعویق بیافتد، مدت کوتاهی قبل از شروع مراسم به مدیران هاروارد می‌رسد.
از آنجا که تعدادی از دعوت‌شدگان به مراسم از کشورهای خارج از آمریکا عازم محل برگزاری مراسم بوده‌اند و در زمان اعلام این خبر در اواسط راه خودشان قرار داشتهاند، دکتر چرچ ترجیح می‌دهد که این مراسم طبق همان زمان‌بندی قبلی اجرا شود و تنها تفاوت آن با برنامه‌ی قبلی این باشد که خبرنگاران و رسانه‌ها در جلسه حضور نداشته باشند تا محتوای جلسه به بیرون درز نکند و قانون Embargo شکسته نشود؛ هرچند که آقای چرچ به دلیل هجوم رسانه‌ها و به وجود آمدن شایعات زیادی بعد از برگزاری این مراسم، بعدها در مصاحبه با خبرگزاری STAT News از این تصمیم ابراز پشیمانی کرده است.
البته تعداد انگشت‌شماری از خبرنگاران و ژورنالیست‌ها نظیر خانم سیمون راس (Simone Ross) مدیر خبرگزاری آنلاین techonomy با پذیرفتن این شرط که خبری از محتوای این مراسم را منتشر نکنند، در رویداد مورد نظر شرکت می‌کنند.
این پنهان‌کاری باعث تولید شک و شائبه‌های فراوانی شده است نظیر این سوال که آیا از لحاظ اخلاقی و انسانی درست است که ژنوم‌های فردی نظیر پروفسور آلبرت اینشتین ترتیب‌گذاری شود و بعد هم منجر به ترکیب و ساخت آنها در قالب یک انسان دیگر به‌صورت مصنوعی شود؟ این سوالی است که در یک مقاله‌ی مشترک توسط درو اندی (Drew Endy) مهندس زیست شناسی دانشگاه استنفورد آمریکا و لاری زولوث (Laurie Zoloth) متخصص در زمینه‌ی مسائل اخلاقی علوم زیست شناسی دانشگاه نورث وسترن پرسیده شده است.
از لحاظ تئوری با داشتن یک ژنوم مصنوعی می‌توان از آن برای تولید انسان واقعی به‌صورت کاملا زنده و بدون نیاز به پدر و مادر استفاده کرد. به نقل از دکتر زولوث و در سایت STAT News آمده است که این اقدام یک قدم بسیار بزرگ و مهم برای انسان‌ها محسوب می‌شود و به همین دلیل هم نیاز است که پشت درهای بسته، بر روی آن بحث و تبادل نظر انجام بگیرد.
البته به غیر از تردیدهایی که در مباحث تئوری علم زیست شناسی درباره‌ی ساخت انسان و ژنوم زنده وجود دارد، تعدادی از حاضران در این کنفرانس از این موضوع نگران شده بوده‌اند که شاید برگزارکنندگان تلاش دارند با جذب سرمایه‌ی بخش خصوصی و با همکاری صاحبان و سران صنایع، به سراغ تحقیق بر روی «قابلیت‌های ارثی و دست یابی به علم اصلاح ژنتیک ارثی» حرکت کنند؛ موضوعی که حتی از تولید انسان زنده به روش‌های مصنوعی هم می‌تواند جنجالی‌تر، ضد اخلاقی‌تر و حساسیت برانگیزتر باشد.
آیا تولید ژنوم انسانی به شیوه‌ی مصنوعی ممکن است؟
خب تا به اینجا مشخص شد که دلیل اصلی برگزاری این جلسه پشت درهای بسته چه بوده است. در واقع این پنهان‌کاری باعث شده است که توجه‌ها از سوی هدف اصلی این رویداد که همان ترکیب کردن و ساختن رشته‌های دی ان ای به‌صورت مصنوعی بوده است، منحرف شود و داستان‌های غیر واقعی و البته زردی پیرامون هدف اصلی برگزاری این رویداد را پر کند.
ساخت رشته‌های مصنوعی دی ان ای انسان که منجر به ساخت ژنوم و تولید انسان به‌صورت مصنوعی می‌شود، دقیقا پروسه‌ای مشابه نوشتن کلمات با استفاده حروف چاپی فشاری است و محققان باید هر کاراکتر را با زحمت فراوان و دقت زیادی در جای خود قرار دهند تا در نهایت یک رشته‌‌‌ی معنادار و صحیح تشکیل شود.
بازار جهانی ترکیب رشته‌های دی ان ای در حال حاضر، گردش مالی بسیار عظیمی معادل ۱ میلیارد دلار دارد و بحث و جدل اخلاقی چندانی هم بر سر تحقیقات در این زمینه وجود ندارد. جالب است بدانید که دکتر چرچ و دکتر اندی که برگزار کنندگان اصلی این جلسه به‌حساب می‌آیند، بنیانگذاران یک شرکت در زمینه‌ی ترکیب دی ان ای به نام Gen9 هستند که چند سالی می‌شود از زمان تاسیس آن می‌گذرد.
در حال حاضر و هدف اصلی جامعه‌ی علمی جهانی برای توسعه‌ی علم ترکیب رشته‌های دی ان ای، نه تولید انسان بلکه درمان بیماری‌های فراگیر است. درمان بیماری‌هایی نظیر آلزایمر، سرطان، بیماری‌های قلبی و ایدز با گسترش این علم، ممکن می‌شود و برگزارکنندگان رویداد هاروارد نیز در بخشی از دعوت‌نامه‌ی خود ذکر کرده‌اند که امیدوارند پروژه‌ی آنها بتواند منجر به یافتن روش‌های درمانی مطمئن‌تر، با هزینه‌ی کمتر و تاثیر بیشتر برای بیماری‌های مختلف بشود. سلول‌هایی که از طریق روش ترکیب دی ان ای، تغییر حالت می‌یابند، می‌توانند به گونه‌ای طراحی و سفارشی سازی شوند که از آنها برای تولید سوخت‌های زیستی، پاک کردن آلودگی‌ها، از بین بردن عفونت‌ها و حتی متوقف کردن بیماری‌های همه‌گیر شده در سراسر جهان استفاده شود.
البته باید بدانید که ایده‌ی ترکیب رشته‌های دی ان ای برای اولین بار نیست که مطرح می‌شود و در گذشته نیز تلاش‌های مشابهی در این زمینه صورت گرفته است. در سال ۲۰۱۰ جی کریگ ونتر (J. Craig Venter) و تیم تحت رهبری او توانستند تمام یک میلیون بیس مورد نیاز برای ساخت ژنوم یک باکتری را تولید کنند و آنها را در یک سلول کشت کنند. در سال ۲۰۱۴ نیز دکتر بروئکه که از برگزارکنندگان این جلسه هم بوده است، توانسته بوده یکی از ۱۶ کروموزم یک مخمر را تولید کند و او در حال حاضر یک کنسرسیوم را رهبری می‌کند که برای تولید و ترکیب ۱۵ کروموزم باقی مانده تلاش می‌کنند؛ آقای هسل، یکی دیگر از برگزارکنندگان جلسه‌ی تولید انسان در دانشگاه هاروارد نیز از سال ۲۰۱۲ در این زمینه فعالیت داشته است.
البته شاید خیلی بحث برانگیز باشد اما گفته می‌شود که هدف اصلی این گونه جلسات و ملاقات‌های دانشمندان این است که برگزارکنندگان با مطرح کردن یک ایده‌ی بزرگ نظیر تولید انسان و ژنوم‌های مصنوعی، باعث به وجود آمدن یک چشم انداز جامع و یکپارچه برای آینده‌ی علم زیست شناسی مصنوعی بشوند و محققان با الهام گرفتن از این تحقیقات، بتوانند موانع و مشکلات موجود را از سر راه خود بردارند.
به‌طور مثال ساخت همان ژنوم باکتری که ابعاد بسیار کوچکی دارد و در مقیاس بسیار محدودی تولید شده است، برای دکتر ونتر و تیم تحت رهبری‌اش حدود ۴۰ میلیون دلار هزینه در بر داشته است و سال‌های زیادی هم از وقت آنها را هم به خود اختصاص داده است؛ بنابراین تولید ژنوم‌های انسانی و در نهایت ساخت سلول و تولید انسان به شیوه‌ی مصنوعی می‌تواند بسیار گران‌قیمت، زمان‌بر و نشدنی باشد و بر طبق پیش‌بینی‌های دکتر اندی، ساخت تنها یک ژنوم انسانی در حال حاضر می‌تواند هزینه‌ای معادل ۹۰ میلیون دلار را بر دوش سازندگان بگذارد! هرچند که طبق گفته‌ی او با پیشرفت تکنولوژی و دانش زیست شناسی این رقم در سال ۲۰۳۶ ممکن است به ۱۰۰ هزار دلار کاهش یابد.
یکی دیگر از محدودیت‌های تولید ژنوم انسان به روش مصنوعی این است که ظرفیت تولید، ترکیب و سنتز رشته‌های دی ان ای در حال حاضر بسیار پایین است و اگر تمام ظرفیت تولید سالانه‌ی تولیدکنندگان این ماده در کره‌ی زمین جمع آوری شود، باز هم این مقدار برای ساخت حتی یک ژنوم انسانی کافی نخواهد بود. یکی دیگر از اهداف اصلی برگزارکنندگان این رویداد در دانشگاه هاروارد نیز این بوده است که محققان برای حل این مشکلات فکر چاره باشند و در گفتگو با دیگر فعالان این حوزه، الهام گرفته و پیشرفت کنند.
تولید یک انسان زنده به روش مصنوعی، یک خیال غیر واقعی است!
ابتدا بیایید ببینیم که ژنوم چیست؟ به زبان ساده ژنوم همان مجموعه دستور العمل‌های ژنتیکی و اطلاعاتی است که داخل هر کدام از سلول‌های بدن انسان وجود دارد و ماهیت، عملکرد و ویژگی‌های مختلف آن سلول را مشخص می‌کند. حالا برای اینکه یک انسان به روش مصنوعی تولید شود، این ژنوم‌ها باید استخراج شوند، کدبندی آنها کشف و شکسته شود، کدهای تغییر داده شده به داخل ژنوم جدید تزریق شوند و این ژنوم‌های سفارشی‌سازی شده به سلول‌های انسانی زنده در آزمایشگاه تزریق شوند و در محیط کنترل شده کشت شوند؛ در نهایت نیز طی یک روند بسیار پیچیده که تنها از طریق روش‌های تئوری قابل انجام و توضیح است، این سلول‌ها افزایش می‌یابند و رفته رفته باعث تولید بافت‌های مختلف بدن انسان می‌شوند.
اما باید بدانید که انجام همین پاراگراف توضیح ساده و کوتاه در عمل تا ده‌ها و شاید هم صدها سال آینده ممکن نخواهد شد و اصلا مشخص نیست که آیا در زمانی که بشریت به تکنولوژی انجام چنین عملیات شیمیایی و زیستی پیچیده‌ای دست پیدا کند، تولید بافت‌ها و اعضای بدن انسانی به شیوه‌ی مصنوعی به صرفه باشد و ارزش زمان و هزینه‌ی آن را داشته باشد یا خیر.
پروفسور جرج چرچ؛ استاد دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه هاروارد
در مقاله‌ای مشترک، دکتر اندی و زولوث که از افراد تاثیرگذار در حیطه‌ی کشت رشته‌های دی ان ای و ترکیب آنها هستند، اعلام کرده‌اند که تحقیقات آنها بر روی حیطه‌ی متفاوتی است و آنها هرگز قصد ندارند که به مرحله‌ای از پستی برسند که بر روی تولید ژنوم انسانی برای ساخت انسان‌های مصنوعی در کارخانه‌های شیمیایی فعالیت کنند. حتی برگزارکنندگان این مراسم از جمله آقای چرچ، از این موضوع ابراز نگرانی هم کرده‌اند و مایل هستند که جامعه‌ی عمومی متوجه شود که هدف اصلی تحقیقات و جلسات علمی آنها، فعالیت در حوزه‌های دیگری نظیر بهبود کیفیت زندگی انسان و برطرف کردن مشکلاتی نظیر بیماری سرطان است.
نکته‌ی مهم اینجاست که علاوه بر اینکه اصول اخلاقی و باورهای معنوی به دکترها و دانشمندانی که بر روی این تحقیقات کار می‌کنند، اجازه‌ی ورود به حیطه‌ی تولید انسان به شیوه‌ی مصنوعی را نمی‌دهد، امکانات علمی و فنی نیز برای این کار وجود ندارد. در واقع علم زیست شناسی در حال حاضر به آنجا نرسیده است که بتواند ژنوم‌های مصنوعی و تولید شده توسط انسان را در سلول‌های انسانی تزریق کرده و آنها را کشت کند.
بنابراین اگر شما هم جزو آن دسته از افرادی هستید که نگران زیر پا گذاشته شدن مسائل اخلاقی و شکسته شدن حریم بین خالق و مخلوق در چنین پروژه‌های بحث برانگیزی هستید، با خواندن توضیحات بالا کمی آرام خواهید شد و متوجه می‌شوید که نه از لحاظ پیشرفت علمی و امکانات فنی و نه از لحاظ سطح اخلاق‌مداری دانشمندان، بشریت به‌جایی نرسیده است که وارد چنین حیطه‌ی مبهم و حساسی بشود.
