چرا بهترین جنگنده‌های روسی بهترین موشک هوا به هوای روسی را حمل نمی‌کنند؟

اگر از علاقه‌مندان به هوانوردی نظامی باشید، تصاویر بسیاری از جنگنده‌های روسی در زمان حال دیده‌اید که موشک‌های منسوخ دارند. اما دلیل این عقب ماندگی چیست؟

در حالی که نیروی هوایی روسیه بهترین جنگند‌ه‌های خود شامل جنگنده‌های چندمنظوره نسل 4.5 سوخوی Su-30SM و Su-35S و هواپیمای تهاجمی Su-34 را به سوریه اعزام کرده است، به ندرت دیده می‌شود که این جنگنده‌ها پیشرفته‌ترین و آخرین موشک هوا به هوای روسی یعنی R-77 (نام‌گذاری ناتو: AA-12 آدر) را حمل کنند. این هواپیماها معمولا موشک‌های قدیمی R-27 را به همراه خود دارند که به زمان جنگ سرد بازمی‌گردد. البته این مسئله تنها به جنگنده‌های مستقر در سوریه محدود نمی‌شود، بلکه جنگنده‌های روسی که در آسمان روسیه پرواز می‌کنند نیز تقریبا همیشه به R-27 (نام‌گذاری ناتو: AA-10 آلامو) مسلح می‌شوند و کم پیش می‌آید که R-77 روی آن‌ها دیده شود.

R-77 یک موشک هوا به هوا با هدایت فعال راداری است که در دسته موشک‌های فرای میدان دید (BVR) جای می‌گیرد. برد این موشک در پیشرفته‌ترین مدل عملیاتی خود که با شناسه RVV-SD شناخته می‌شود، بیش از 110 کیلومتر است.

پروژه ساخت R-77 به اواخر عمر اتحاد جماهیر شوروی بازمی‌گردد، اما در سال 1994 و پس از فروپاشی شوروی، برای آزمایش و بررسی وارد خدمت شد. از موشک روسی R-77 اولین بار در نمایشگاه هوایی ماکس 1992 در حومه مسکو برای عموم رونمایی شد و به دلیل شباهت‌های کارکردی که به موشک آمریکایی AIM-120 آمرام (AMRAAM) داشت، توسط رسانه‌ها به آمرامسکی معروف شد. آمرام نیز یک موشک هوا به هوا با هدایت فعال راداری است و موشکی BVR محسوب می‌شود.

R-27 نیز یک موشک هوا به هوای روسی است که بر خلاف هم‌وطن جوان‌تر خود (R-77)، از هدایت نیمه فعال راداری بهره می‌برد. روش هدایتی این موشک بدین صورت است که هواپیمای شلیک کننده، میبایست تا زمان برخورد موشک به هدف، رادار خود را به سمت هدف گرفته و امواج راداری را روی آن بتاباند تا این امواج با هدف برخورد کرده و پس از بازتاب توسط آن، جستجوگر موجود در دماغه R-27 این امواج را کشف و به سمت هدف برود.

هدایت نیمه فعال راداری روشی قدیمی، پرخطر و منسوخ است، ولی جنگنده‌های روسی همچنان موشک‌های هوا به هوای دارای این نوع هدایت را به همراه دارند. گرچه جستجوگر راداری فعال نیز برای R-27 ساخته شده است، ولی جنگنده‌های روسی همچنان به نمونه‌های دارای هدایت نیمه فعال راداری مسلح هستند. در حالی که در غرب با ظهور آمرام، موشک‌های دارای هدایت نیمه فعال راداری به تدریج کنار رفته و امروزه از خدمت خارج شده‌اند.

اما در موشک‌های هدایت فعال راداری، جنگنده اطلاعات موقعیتی هدف را با رادار خود بدست آورده و به کامپیوتر پرواز موشک می‌دهد. موشک پس از شلیک شدن، به کمک سیستم خلبان خودکار خود به سمت محل تقریبی هدف پرواز کرده و هنگامی که به نزدیکی آن رسید، رادار موجود در دماغه خود را روشن کرده و پس از قفل روی هدف، با کمک رادارش به سمت آن می‌رود. همانطور که پیش‌تر اشاره شد، جنگنده‌های روسی، آن‌هم تنها Su-35S که پیشرفته‌ترین جنگنده عملیاتی روس‌ها محسوب می‌شود، به ندرت با R-77 RVV-SD دیده شده‌اند که البته این موشک نیز به سختی می‌تواند رقیبی برای آمرام محسوب شود.

اما دلیل این عقب ماندگی چیست؟ آقای میخائیل بارابانوف، محقق نظامی از اندیکشده دفاعی MBD مستقر در مسکو، معتقد است عدم نصب R-77 RVV-SD روی جنگنده‌های روسی به دلیل کمبود این موشک‌ها در نیروی هوایی روسیه است. وی همچنین می‌افزاید از آن‌جا که کرملین انتظار درگیری هوایی با جنگنده‌های آمریکایی و متحدانش را ندارد، جنگنده‌های خود را با این موشک‌های کم تعداد مسلح نمی‌کند. وی می‌گوید:

موشک‌های R-77 RVV-SD در سوریه استفاده می‌شوند، اما برای حفظ منابع، این کار همیشگی نیست. این موشک‌ها تنها برای نمایش جلوی جنگنده‌های کشورهای دیگر همچون آمریکا و ترکیه که موشک‌های هدایت فعال راداری دارند، روی جنگنده‌های روسی نصب می‌شوند. چرا این موشک‌ها همیشه روی جنگنده‌های روسی نصب نمی‌شوند؟ نیروی هوایی روسیه احتمال درگیری با جنگنده‌های آمریکایی را نمی‌دهد، پس چرا منابع خود را برای خطرات غیر واقعی هدر دهد؟

درحالی که نیروی هوایی روسیه دارای فناوری ساخت موشک‌های هدایت فعال راداری است، اما تعداد موشک‌های موجود با این فناوری در زرادخانه این نیرو کم است. به گفته بارابانوف R-77 اخیرا به توان عملیاتی اولیه (IOC) در نیروی هوایی روسیه رسیده است و نیاز به آموزش خدمه برای کار با این موشک است. R-77 موشک کم تعدادی است و همچون هر موشک دیگری، پس از نشست و برخاست هواپیمای حامل، می‌بایست از روی هواپیما باز شده و به منظور افزایش عمر خدمتی، برای بازبینی و تعمیر احتمالی ارسال شود. حال از آن‌جا که این فرایند هزینه‌بر است، پس در زمان صلح نیازی به تحمیل این هزینه‌ها به نیروی هوایی نیست.

با توجه به دلایل عنوان شده یعنی عدم وجود تهدید و کمبود این موشک‌ها، مسکو تصمیم به استفاده از ذخایر گسترده R-27 خود نموده است که در تیراژ بالا در زمان جنگ سرد تولید شده و همچنان در انبارها هستند. بارابانوف در این باره می‌گوید:

نیروی هوایی روسیه ذخایر گسترده‌ای از موشک‌های خانواده R-27 را در انبارهای خود دارد. بنابراین روس‌ها تصمیم به نگه داشتن این موشک‌ها در خدمت عملیاتی و استفاده از آن‌ها را در زمان صلح کرده‌اند.

درحالی که طراحی مدل اولیه R-77 به دهه 1980 بازمی‌گردد، اما با فروپاشی شوروی به دلیل کمبود بودجه، نیروی هوایی روسیه از خرید این موشک صرف نظر کرد. کمپانی دفاعی روسی ویمپل که این موشک را طراحی کرده و ساخته بود، تصمیم به توسعه نمونه‌ای کم توان‌تر از آن گرفت که با شناسه RVV-AE شناخته شد و این موشک را به چندین کشور همچون هند، ونزوئلا، الجزایر و صربستان صادر کرد.

بنابر اظهارات بارابانوف، تولید R-77 با تیراژ اولیه 200 تیر موشک، در اواخر دهه 1980 در کمپانی دفاعی آرتم (Artem) در اوکراین (زمانی که همچنان بخشی از شوروی بود) آغاز شد. اما تمامی این 200 تیر در آزمایش‌های نیروی هوایی شوروی و پس از آن روسیه شلیک شدند. البته این موشک (مدل اولیه) امروزه دیگر مناسب نیست و منسوخ است. او افزود از دهه 1990، ویمپل تولید نمونه صادراتی موسوم به RVV-AE با استفاده از قطعات خارجی و کاهش کارایی را آغاز نمود که البته روسیه RVV-AE را خریدار نکرد. هند اولین خریدار این موشک بود، اما بیشتر از نصف این موشک‌ها پیش از پایان عمر خدمتیشان و پیش از موعد مقرر، از کار افتاده و خراب شدند!

سرانجام در اوایل دهه 2000، نیروی هوایی روسیه تصمیم به استفاده از R-77 گرفت و از این رو، اقدام به توسعه آن برای خود کرد. نتیجه آن، طراحی و ساخت نمونه R-77 RVV-SD شد که توسط کمپانی موشک سازی روسی KTRV (ویمپل سابق) توسعه یافت و تولید شد. اولین قرارداد خرید این موشک‌ در سال 2009 توسط وزیر دفاع وقت روسیه به امضا رسید و در مرحله اول، این موشک‌ها تنها برای جنگنده های Su-35S در نظر گرفته شدند. تحویل این موشک‌ها به نیروی هوایی روسیه از سال 2011 آغاز شد که البته هنوز تعدادشان کافی نبود. ولی به گفته بارابانوف، قراردادهای سال 2012 و 2015 و تحویل موشک‌ها در 2016 و 2017، شمار این موشک‌ها را به حد بالایی می‌رساند.

با این حال همچنان خبری از تحویل این موشک‌ها به نیروی هوایی روسیه در این سال‌ها موجود نبوده است. گرچه تحویل‌ها نیز ممکن است در سکوت خبری صورت گرفته باشند که با توجه به شرایط سیاسی و جنگ روانی کنونی، این امر دور از انتظار و غیر معقول است. چرا که تحریم‌های شدیدی از سوی غرب علیه روسیه اعمال شده که روی پروژه‌های نظامی این کشور همچون توسعه جنگنده نسل پنج این کشور موسوم به «سوخوی پک فا» نیز اثر منفی گذاشته است. در این شرایط روسیه سعی می‌کند برای بی‌اثر نشان دادن تحریم‌ها، دستاوردها و پیشرفت‌های خود به‌ویژه در زمینه نظامی را در رسانه‌هایش بازتاب دهد.

روسیه اوایل سال 2017، اقدام به کاهش 25.5 درصدی بودجه نظامی خود کرد که بزرگ‌ترین کاهش بودجه نظامی این کشور از اوایل دهه 1990 است. با توجه به این کاهش بودجه، امکان لغو خرید R-77 برای جنگنده‌های روسی نیز دور از ذهن نیست.