سامانه پدافندی پاتریوت ؛ پرده آهنین در مقابل موشک‌های بالستیک تاکتیکی

اخیرا کمپانی تسلیحاتی ریتیان اعلام کرد که سامانه پدافندی پاتریوت ، از سال 2015 تا کنون 150 رهگیری موفق انجام داده است. به همین مناسبت در این مطلب قصد معرفی مختصر این سامانه، روند تحول آن و تاریخچه عملیاتیش را داریم.

سامانه پدافندی پاتریوت (MIM-104 Patriot) از دهه 80 میلادی تا به امروز، سامانه اصلی دفاع هوایی و موشکی آمریکا و چندین کشور متحد آن بوده است.
پاتریوت با هدف جایگزینی با سامانه‌های نایک هرکولس و هاوک، به عنوان پدافندی برای پوشش ارتفاع متوسط و بالا طراحی و وارد خدمت شد. این سامانه پروسه طراحی و تولید نسبتا طولانی را پشت سر گذاشت که از سال 1965 و با صدور اجازه توسعه یک سامانه پدافندی جدید به نام SAM-D توسط وزیر دفاع وقت آمریکا، رابرت مک نامارا آغاز شد. پس از فراز و نشیب‌های زیاد، سامانه SAM-D در سال 1975 با موفقیت در تاسیسات موشکی وایت سندز مورد آزمایش قرار گرفت و یک سال پس از این آزمایش، نام سامانه به پاتریوت تغییر کرد.

پاتریوت در گذشت زمان

سامانه پدافندی پاتریوت، از زمان ورود به خدمت تا امروز بارها به‌روزرسانی شده و تغییر زیادی کرده است. از کوچک‌ترین اجزاء آن گرفته، تا حتی آرایش پرتابگر‌هایش در میدان نبرد، همگی پس از تجربیات کسب شده در جنگ‌های مختلف در جهت بهبود عملکرد پاتریوت دچار تحول شده‌اند.

اولین مدل سامانه پاتریوت، MIM-104A نام داشت. این سامانه مانند تمامی سامانه‌های پدافندی ارتفاع بالا و متوسط، برای جست و جو، کشف و طبقه‌بندی و ردگیری اهداف و در نهایت هدایت موشک به رادار خود وابسته بود. رادار آرایه فازی غیر فعال AN/MPQ-53 اولین رادار پاتریوت بود و تا زمان ورود به خدمت مدل PAC-3 این سامانه، تمامی پاتریوت‌ها از همین رادار استفاده می‌کردند. این رادار در باند G و H عمل می‌کند و تا 170 کیلومتر برد دارد. آنتن این رادار با 2.44 متر قطر مجهز به 5161 آرایه است و بر روی یک نیمه تریلر قرار دارد. AN/MPQ-53 توانایی ردگیری 100 هدف و درگیری همزمان با 9 تا از آن‌ها را دارد. مزیت منحصر به فرد آن نسبت به سامانه‌های قبلی توانایی آن برای انجام تمامی زنجیره درگیری توسط همین رادار بود، در صورتی که پیش از این تمامی سامانه‌های پدافندی زمین پایه آمریکا برای کشف و درگیری از رادارهای مختلف استفاده می‌کردند.

در مدل PAC-3 سامانه پاتریوت، رادار AN/MPQ-53 ارتقاء یافت و نام آن به AN/MPQ-65 تغییر کرد. تفاوت اصلی این رادار با ورژن قبلی، اضافه شدن یک لامپ مایکروویو دیگر بود که باعث افزایش تعداد اهداف قابل ردگیری و درگیری و همچنین بهبود عملکرد آن در کشف اهدافی مانند موشک‌های بالستیک، موشک‌های کروز پنهان‌کار شد.

اولین رهگیر پاتریوت نیز با رهگیر‌‌های امروزی بسیار متفاوت بود. از آنجایی که در آن زمان سامانه پدافندی پاتریوت تنها نقش ضد هواگرد داشت رهگیر آن از توانایی بسیار محدودی در مقابل موشک‌های بالستیک برخوردار بود. این موشک بردی در حدود 70 کیلومتر و سرعتی بیش از 2 ماخ داشت و از روش هدایت نیمه‌فعال راداری بهره می‌برد.

در اواخر دهه 80، با معرفی (Patriot Advanced Capability (PAC-1، اولین به‌روزرسانی گسترده بر روی سامانه پدافندی پاتریوت ارائه شد. این به‌روزرسانی کاملا نرم افزاری بود و در طی آن الگوریتم جست و جوی رادار برای اثربخشی بیشتر در مقابل موشک‌های بالستیک تغییر کرد، اما خود موشک متحمل تغییرات زیادی نشد. در حقیقت بعد از این به‌روزرسانی بود که نقش اصلی سامانه پدافندی پاتریوت از دفاع در مقابل هواگردها به دفاع در مقابل موشک‌های بالستیک تغییر کرد. PAC-1 امروزه دیگر در خدمت نیست.

به‌روز رسانی بعدی که (MIM-104C (PAC-2 نام گرفت، اولین ارتقاء سنگین موشک رهگیر بود که باز هم جهت افزایش توانایی ضد بالستیک صورت گرفت. در طی این ارتقاء، برد موشک به 160 کیلومتر و سرعت آن به بیش از 4 ماخ رسید و برای درگیری موثر‌تر با موشک‌های بالستیک، فیوز مجاورتی و سرجنگی آن بهبود یافت. این موشک برای اولین بار در سال 1987 آزمایش شد و در سال 1990 به موقع برای جنگ اول خلیج فارس به ارتش آمریکا تحویل داده شد.

جنگ اول خلیج فارس و عملکرد ضعیف سامانه پدافندی پاتریوت

سامانه پدافندی پاتریوت برای اولین بار در جنگ اول خلیج فارس مورد استفاده قرار گرفت و برای دفاع در مقابل موشک‌های بالستیک عراق در عربستان و سرزمین‌های اشغالی مستقر گشته و در طول جنگ با بیش از 40 موشک بالستیک درگیر شد. در ابتدا گفته شد که این سامانه موفق به رهگیری 90 درصد از اهداف شده، اما در نهایت مشخص شد که حتی شاید کمتر از 10 درصد اهداف رهگیری شده باشند.

پس از جنگ و با مشاهده عملکرد نه چندان راضی کننده سامانه پدافندی پاتریوت در مقابل موشک‌های بالستیک، تا سال 2005 چهار به‌روزرسانی دیگر در بخش پیشران و هدایتی موشک PAC-2 انجام گرفت که با نام GEM، GEM+، GEM-C و GEM-T شناخته می‌شوند (GEM مخفف Guidance Enhanced Missile است).

حاصل آخرین به‌روزرسانی سامانه پدافندی پاتریوت (MIM-104F (PAC-3 بود. تقریبا تمامی اجزاء سامانه در این به‌روزرسانی ارتقاء یافتند و رهگیر جدید PAC-3 به این سامانه افزوده شد. این رهگیر نسبت به PAC-2 بسیار کوچک‌تر است و برد بسیار کمتری (حدود 20 کیلومتر) دارد، اما اختصاصا برای رهگیری موشک‌های بالستیک طراحی شده‌است. بر خلاف رهگیر‌های PAC-2، رهگیر جدید به گیرنده فعال راداری مجهز است و می‌تواند در مرحله آخر رهگیری با استفاده از گیرنده خود هدف را یافته و آن را رهگیری کند. این رهگیر به دلیل وزن کمتر و برخورداری از 180 موتور راکتی کوچک در اطراف بخش بالایی بدنه بسیار چابک‌تر است. PAC-3 فاقد کلاهک انفجاری سنگین است و هدف را با برخورد مستقیم یا اصطلاحا روش Hit-To-Kill نابود می‌کند. برای بالا بردن شانس انهدام هدف، این رهگیر یک کلاهک انفجار سبک دارد که 24 ترکش تنگستنی را در شعاع انفجارش می‌پراکند. به دلیل اندازه کوچکتر، به جای 4 موشک، می‌توان 16 عدد از این رهگیر را بر روی یک پرتابگر قرار داد.

عملیات آزادسازی عراق و بازگشت سامانه پاتریوت به میدان

در جریان عملیات آزادسازی عراق، بار دیگر سامانه پاتریوت در بوته آزمایش قرار گرفت. این بار با این که خبری از موشک‌های بالستیک میان برد مانند الحسین نبود، اما رهگیر‌های PAC-2 GEM+، PAC-2 GEM و PAC-3 عملکرد بسیار خوبی در مقابل موشک‌های بالستیک تاکتیکی به نمایش گذاشتند.

سامانه پاتریوت در سال‌های اخیر

پس از جنگ عراق تا سال 2015، این سامانه جز در چند مورد انگشت شمار درگیری خاصی را تجربه نکرد. در سال 2015 و در جریان جنگ داخلی یمن، جنگ‌جویان حوثی بار‌ها از موشک‌های بالستیک اسکاد، قاهر و توچکا بر علیه اهدافی در یمن و عربستان استفاده کردند. امسال کمپانی ریتیان، سازنده این سامانه اعلام کرد که پاتریوت از ابتدای 2015 تا کنون 150 رهگیری موفق داشته که اکثر آن‌ها توسط پاتریوت‌های عربستان و امارات در جریان جنگ داخلی یمن صورت گرفته است.

بدین ترتیب سامانه پدافندی پاتریوت را می‌توان تنها سامانه ضد موشک جنگ دیده و موفق دنیا نامید. کارازمودگی و موفقیت پاتریوت باعث شده که پس از گذشت تقریبا 40 سال، 13 کشور آن را در خدمت داشته باشند و علاوه بر این به زودی دو کشور لهستان و رومانی نیز به لیست مشتریان این سامانه اضافه خواهند شد. به دلیل ظرفیت و انعطاف‌پذیری بالای پاتریوت، انتظار می‌رود که این سامانه تا سال 2040 در خدمت باقی بماند.