گجت نیوز آخرین اخبار تکنولوژی، علم و خودرو 
بررسی‌های محققان نشان می‌دهد که تراز آب دریای خزر نسبت به سال‌های گذشته به مقدار چشمگیری کاهش پیدا کرده است و با ورود بی‌رویه مواد آلاینده، فاضلاب‌های شهری و کشاورزی عمر بزرگترین دریاچه جهان رو به پایان است.
دکتر حمید علیزاده، معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی عنوان کرد دریاچه خزر به دلیل گستردگی منحصربه‌فرد خود توانسته است لقب دریا را به خود اختصاص دهد. با بررسی زمین‌شناختی این دریاچه متوجه می‌شویم که دریای خزر از طریق دریای سیاه به دریاهای آزاد ارتباط داشت، اما هم‌اکنون برای دسترسی به دریاهای آزاد می‌توان با استفاده از دو کانال کشتیرانی رودخانه ولگا به دریای آزوف و دریای بالتیک متصل شد.
همچنین بخوانید:
دکتر علیزاده در ادامه افزود طول دریای خزر حدود 1200 کیلومتر و عمق آن نیز به طور متوسط حدود 208 متر است. حوضه‌های آبریز دریای خزر در کشورهای ساحلی ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و قسمت کمی هم در ترکیه، ارمنستان و گرجستان قرار دارد. به طور کلی آب حدود 130 رودخانه به دریای خزر وارد می‌شود که از رودخانه‌های پر آب دریای خزر می‌توان به ولگا، اورال، ترک، سولاک، کورا و سفیدرود اشاره کرد، اما رود ولگا به تنهایی حدود 80 درصد آب ورودی به دریای خزر را تامین می‌کند.
اقلیم دریای خزر
دکتر علیزاده در خصوص اقلیم دریای خزر عنوان کرد سامانه‌های جوی روی آبوهوای دریای خزر تاثیر به‌سزایی دارند. این سامانه‌های جوی از طریق اقیانوس اطلس شمالی و دریاهای شرقی، اقیانوس منجمد شمالی و سیبری به وجود می‌آیند. همچنین رشته کوه قفقاز از سمت غرب خزر را احاطه کرده که همین موضوع تغییرهای اقلیمی خاصی را در این منطقه به وجود آورده است. بیشتر سواحل دریای خزر از میانگین بارندگی 300 میلی‌متری در سال بهره می‌برند که فقط سواحل ایران و قسمت‌هایی از جنوب آذربایجان به طور شگفت‌آوری سالانه از بارندگی حدود 700 تا 1700 میلی‌متر برخوردارند و به همین دلیل آبوهوای این منطقه بسیار مرطوب است.
علیزاده در ادامه افزود در بستر دریای خزر ناهمواری‌های متعددی به صورت غیریکنواخت و گسترده وجود دارند. به همین دلیل بخش‌های شمالی خزر کم‌عمق و کم‌شیب بوده و عمق این مناطق نهایتا 25 متر است، اما در قسمت‌های میانی یک فرو رفتگی عمیق با عمق 788 متر وجود دارد. البته عمیق‌ترین قسمت دریای خزر به بخش‌های جنوبی مربوط می‌شود که عمق این مناطق به 1025 متر می‌رسد. در مرز بین قسمت میانی و جنوبی دریای خزر نیز یک رشته کوه زیردریایی مشاهده می‌شود که به نوعی ادامه رشته کوه‌های کپه داغ به حساب می‌آید و در برخی از کتاب‌های علمی به آن برآمدگی آبشوران-کپه داغ می‌گویند.
معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی بیان کرد پس از اینکه دریای خزر از دریاهای آزاد جدا شد، ویژگی‌های زیستی و اقیانوس‌شناختی خاصی در آن شکل گرفته است. همچنین میزان تنوع و تولیدهای زیستی در خزر کاهش پیدا کرده و به دلیل ورود آب رودخانه‌ها، مشخصات شیمیایی دریای خزر نیز دگرگون شده است؛ برای مثال در یون‌های سازنده شوری آب خزر سولفات، کربنات و کلر بیشتری نسبت به آب‌های اقیانوسی مشاهده می‌شود. شوری آب خزر حدود یک‌سوم شوری آب دریاهای آزاد است و به حدود 1 گرم در لیتر بخش شمالی، 12 گرم در لیتر بخش میانی و جنوبی و 14 گرم در لیتر بخش‌های شرقی می‌رسد.
دلایل نوسان‌های تراز آب خزر
دکتر علیزاده در ادامه عنوان کرد آب‌وهوا یکی از دلایل اصلی نوسان‌های تراز آب دریای خزر محسوب می‌شود. از مهم‌ترین کنترل‌کننده‌های آب و هوایی تراز آب دریای خزر می‌توان به ورود آب رودخانه‌ای به خزر، ورود آب زیرزمینی، بارش بر دریا و تبخیر از سطح دریا اشاره کرد. همچنین علاوه بر آب‌وهوا، آبدهی رود ولگا و تبخیر از سطح دریا جزو سایر دلایل نوسان‌های تراز آب دریای خزر شناخته می‌شوند. در رودخانه‌های بزرگی که آب‌های آن‌ها به دریای خزر سرازیر می‌شد، سدهای متعددی ایجاد کرده‌اند که به همین دلیل آب زیادی برای کشاورزی تخصیص داده شد و میزان تبخیر سطحی آب پشت سدها نیز افزایش پیدا کرد. به طور کلی سدهایی که بر رودخانه ولگا ساخته شده است، تاثیر منفی بیشتری نسبت به سایر رودخانه‌ها داشت.
علیزاده در ادامه افزود در حال حاضر در حوضه‌های آبریز، مصرف آب حدود 43 کیلومتر مکعب است که در طولانی‌مدت باعث می‌شود تراز آب دریای خزر حدود یک متر کاهش پیدا کند. هم‌اکنون گنجایش سدهای رود ولگا حدود 80 کیلومتر مکعب است که باعث می‌شود طغیان بهاری رودخانه کنترل شده و به فصول دیگر منتقل شود. همچنین میزان آبدهی رود ولگا در بازه‌های زمانی مختلف، متفاوت خواهد بود و مجموع آبدهی سایر رودخانه‌ها نیز نوسان‌های شدیدی دارد. اگر به گذشته نگاه کنیم، میانگین آبدهی رودخانه‌های ورودی به دریای خزر از سال 1880 میلادی حدود 290 کیلومتر مکعب بود که برای مقایسه باید بگوییم متوسط آبدهی بزرگترین روخانه ساحل ایران یا همان سفیدرود حدود 4 کیلومتر مکعب در سال است.
وی در ادامه بیان کرد در حال حاضر تبخیر آب سطح دریا به عنوان یکی از مهم‌ترین دلایل خروج آب دریای خزر محسوب می‌شود. هرچند نوع سیستم جوی غالب بر دریای خزر نیز بر میزان تبخیر آن تاثیرگذار خواهد بود؛ برای مثال در دهه 30 و 70 قرن بیستم میلادی سامانه‌های کم‌رطوبت و خشک (چرخه‌های ساعت گرد) بر دریای خزر غالب بود که در این زمان میزان تبخیر آب سطحی دریای خزر به میزان چشمگیری افزایش پیدا کرده بود. همچنین در دو دهه گذشته نیز دمای هوا و آب سطحی خزر مقداری افزایش یافته است که نتیجه آن افزایش تبخیر آب سطحی آن را نشان می‌دهد.
معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی بیان کرد در دهه‌های گذشته عوامل انسانی بر روی رژیم آبی خزر تاثیر مستقیم گذشته‌اند؛ برای مثال از عوامل انسانی تاثیرگذار می‌توان به برداشت آب از حوضه آبریز برای مصارف شهری، صنعتی و کشاورزی و تبخیر آب پشت سدها اشاره کرد. همچنین تمامی فعالیت‌های انسان بر روی کره زمین باعث شده است که گازهای گلخانه‌ای در جو و دمای زمین نیز افزایش پیدا کرده که به دنبال آن رژیم بارش در کره زمین با تغییر روبرو شده است. به طور کلی دخالت‌های انسان میزان تراز آب دریای خزر را به نسبت 100 سال گذشته حدود یک متر کاهش داده است.
تراز آب دریای خزر در گذشته
دکتر علیزاده افزود دریای خزر، دریاچه آرال، دریای سیاه و دریای مدیترانه به نوعی باقی‌مانده از اقیانوس‌های کهن پاراتتیس هستند که به دلیل ایجاد پدیده کوه‌زایی این دریاها از یکدیگر جدا شده و هرکدام به دریا یا دریاچه‌های دور از هم تبدیل شدند. تراز آب هر یک از این دریاها بر اساس مواردی مختلف با نوسان روبرو بوده است. برای مثال دریای خزر و آرال به دلیل اینکه به آب‌ها آزاد ارتباط ندارند، توسط کاهش یا افزایش میزان بارش، تبخیر در دریاچه و حوضه آبریز تراز آبی آن‌ها نیز تغییر می‌کند.
دکتر علیزاده در ادامه تاکید کرد میزان تراز آب دریای خزر نسبت به 150 سال قبل با 3 متر نوسان روبرو شده است. در سال 1373 با بالاترین تراز روبرو بودیم که در یک دوره 20 ساله تراز آب به 2.3 متر افزایش پیدا کرد، اما در دهه گذشته تراز آب حالت نزولی داشته و حدود 1.5 متر کاهش یافت. همچنین با مشاهده آمار گذشته متوجه می‌شویم که در 10 هزار سال گذشته تراز آب دریای خزر حدود 20 متر نوسان داشته است که در آن زمان حتی شمال خزر به طور کامل خشک شد. البته در گذشته دور شاهد نوسان بسیار زیادی بودیم که در پایین‌ترین تراز از دریای خزر فقط بخش جنوبی باقی مانده بود و در بالاترین تراز نیز دریای خزر به دریای سیاه متصل شد.
تاثیر تراز آب بر ساحل
دکتر علیزاده در ادامه بیان کرد عواملی نظیر ساختار زمین‌شناختی منطقه، رژیم امواج و جریان‌ها، تراز آب دریا و ورود رودخانه‌ها به دریا، ساختار ساحل‌ها را تشکیل می‌دهند. البته عوامل زمین‌شناختی جزو مهم‌ترین عناصر شکل‌دهنده ساحل محسوب می‌شود که در سالیان گذشته وضعیت فعلی آن‌ها را به وجود آورده‌اند. هم‌اکنون در سواحل دریای خزر اشکال مختلفی چون دلتاها، خلیج‌ها و تالاب‌ها دیده می‌شوند که از میان آن‌ها دلتای ولگا بزرگترین دلتا است و مساحت آن با استان گیلان برابری می‌کند. البته در ساحل ایران سفیدرود به عنوان بزرگترین دلتا محسوب می‌شود که محل آن در کیانشهر استان گیلان قرار دارد.
وی در ادامه افزود عواملی چون فعالیت‌های زمین‌شناختی، عملکرد جریان‌های ساحلی، محصور شدن بخشی از دریا توسط زبانه ماسه‌ای، افزایش سریع تراز آب و ایجاد تالاب‌های باریکی به موازات ساحل باعث می‌شوند تا خلیج‌ها و تالاب‌های ساحلی شکل بگیرند. همچنین با افزایش تراز آب، میزان مساحت و عمق تالاب‌ها نیز گسترش پیدا می‌کند که اگر تراز‌های بیشتری ایجاد شود، این تالاب‌ها به دریا می‌پیوندند. برای مثال در گذشته همین موضوع برای تالاب‌های انزلی، گمیشان و خلیج گرگان رخ داده است. به طور کلی تراز آب در افزایش سطح، مساحت، عمق و خشک شدن یا پرآب بودن تالاب‌های حوزه دریای خزر نقش به‌سزایی دارد.
وضعیت دریای خزر بحرانی است
دکتر علیزاده بیان کرد در حدود 50 سال اول قرن بیستم میزان فعالیت انسان‌ها در دریای خزر نسبت به شرایط فعلی کمتر بوده است. در آن زمان عوامل طبیعی بر روی اکولوژی دریای خزر تاثیر می‌گذاشتند. در واقع با شرایط طبیعی در زمان تراز پایین آب، چرخه آب تسریع پیدا کرده و محیط دریایی برای آبزیان در شرایط بهتری قرار می‌گرفت، اما با افزایش تراز آب میزان چرخه آب کند شده و شرایط اکولوژی دریایی برای آبزیان بسیار دشوار می‌شود. البته تغییر تراز آب برای محیط تالابی واکنش متفاوتی با سطح دریای خزر دارد؛ یعنی در تراز بالا، شرایط محیط تالاب بهبود پیدا می‌کند، اما تراز پایین موجب می‌شود تا تالاب‌ها خشک شوند.
علیزاده افزود در 70 سال اخیر، افزایش تعداد سدها، توسعه کشاوری و شهرها باعث شده است حجم زیادی از مواد مغذی که بیشتر آن‌ها شامل ترکیب‌های نیتروژن و فسفر می‌شوند، توسط فاضلاب‌ها وارد دریای خزر شوند. بدون شک با افزایش مواد مغذی، میزان تولیدهای اولیه و بار آلی دریای خزر افزایش پیدا می‌کند. در این شرایط با وقوع دو پدیده افزایش تراز آب و افزایش دمای هوا به همراه افزایش دمای آب سطحی باعث شده است سرعت چرخه آب کاهش پیدا کرده و شرایط اکولوژی خزر سخت‌تر شود.
معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی بیان کرد در سال‌های گذشته میزان سرعت تراز آب خزر کاهش پیدا کرده است، اما بررسی‌ها، تسریع چرخه آب را نشان نمی‌دهد؛ یعنی افزایش دما مانع از عملکرد کاهش تراز در چرخه آب می‌شود. به همین دلیل با افزایش بار آلی در بستر دریا و کاهش اکسیژن، قسمت‌های عمیق خزر عملا به محیطی مرده تبدیل خواهند شد. همچنین ورود آلودگی‌هایی چون فاضلاب‌های خانگی و کشاورزی وضعیت خزر را در شرایط بحرانی قرار داده که افزایش بار آلی، کاهش اکسیژن و افزایش سولفید در بستر دریا را به دنبال دارد. این پدیده‌ها سرعت شکل‌گیری جلبک‌ها را افزایش داده و با مردابی شدن سواحل باعث گسترش بوی تعفن خواهد شد.
