دنباله دار جنجالي آيسان ، فردا در آغوش خورشيد

نام دنباله‎‌دار آیسان سرواژه‌ی انگلیسی «International Scientific Optical Network» است، شبکه‌ای برای رصد اجرام کم‌نور و سیارک‌نما که در روسیه پایه‌گذاری شده است. دو منجم در شهریور ۱۳۹۱/سپتامبر ۲۰۱۲ این نقطه‌ی کم‌نور را درحالی‌که از دوردست‌های منظومه‌شمسی در راه آمدن به سمت خورشید بود کشف کردند. آیسان دنباله‌داری جدید بود مثل دنباله‌دارهای دیگر که هر ماه تعدادی از آن‌ها کشف می‌شود. اما چیزی این دنباله‌دار را از همتایان خود متمایز ‌می‌کرد. بررسی مدار آیسان نشان داد که این مهمان تازه‌وارد قرار است از فاصله‌ی بسیار نزدیک خوشید گذر کند؛ در واقع از فاصله‌ی حدود یک میلیون کیلومتری آن؛ یعنی از فاصله‌ی حدود قطر خود خورشید. در چنین فاصله‌ای دنباله‌دار در تاج خوشید قرار می‌گیرد، پلاسمایی با دمای بسیار زیاد که سبب می‌شود دنباله‌دار تحت تاثیر این دما احتمالا بسیار پرنور شود، اما همزمان ممکن است دنباله‌دار نابود شود. به چنین دنباله‌دار‌هایی «خوشید‌خراش» گفته می‌شود. در ابتدا تصور می‌شد که آیسان در هنگام حضیض (نزدیک‌ترین فاصله از خورشید) تا قدر ۱۰- هم پر‌نور شود که تقریبا همتای نور ماه است. بعد‌ها قدر آن را تا ۴- تخمین زدند (مانند سیاره زهره) و در حال حاضر هم قدر احتمالی این دنباله‌دار در هاله‌ای از ابهام است.

دنباله‌دار آیسان بر فراز درختان آفریقایی در کنیا امتیاز تصویر: بابک امین‌تفرشی– جهان در شب

اما آیسان بیش از آن‌چه شایسته بود در سراسر دنیا و در رسانه‌ها معروف شد. روز‌نامه‌نگاران از خبر آمدن دنباله‌داری عظیم در آسمان به وجد آمده بودند و عنوان دنباله‌دار قرن بر سر زبان‌ها افتاد. به همین علت مردم انتظار زیادی از آن دارند. شاید در ایران از آن کمتر صحبت شده باشد اما در گوشه‌‌کنار دنیا و رسانه‌های بین‌المللی همه درباره‌ی آیسان حرف می‌زنند و بی‌صبرانه در انتظار نمایشی باشکوه از آیسان هستند. برخی هم پیش از موعود به سراغش رفتند و چون نمایشی خیره‌کننده از آن ندیدند ناامید شدند. آیسان در اواخر آبان که به حد دید چشم غیرمسلح رسید در عرض‌های میانه شمالی مثل ایران در نور سپیده‌دم دیده می‌شد و در روز‌های بعدی علاوه بر سپیده‌‌دم همزمان نور ماه نیز مزاحم بود. به همین سبب بسیاری نتوانستند حتی آن را با چشم برهنه ببینند. اما نمایش اصلی از ابتدا برای پس از حضیض خورشیدی پیش‌بینی شده است.
آیسان پنجشنبه ۷ آذر/ ۲۸ نوامبر ساعت ۷ بعدازظهر به وقت جهانی، به نزدیک‌ترین فاصله‌ی خود از خوشید می‎رسد و پس از آن سرنوشت این مهمان جنجالی معلوم خواهد شد. چند احتمال درباره‌ی سرنوشت آیسان وجود دارد. ممکن است در محیط تاج خورشید نابود شود و هم‌زمان با بادهای خوشیدی و جریانات قوی ذرات پرانرژی در تاج خورشید از بین برود. تازه‌ترین اطلاعات از گروه اخترشناسانی در اسپانیا به نام IRAMکه در طول‌موج میلیمتری (محدوده بین فروسرخ و رادیویی) طیف آیسان را بررسی می‌کنند نشان می‌دهد که میزان تابش ملکول سیانید هیدروژن در این روز‌ها به سرعت کم می‌شود که این می‌تواند نابودی هسته باشد اما هنوز قطعیت ندارد. چند عامل در این اتفاق موثر هستند: آیسان با دوره‌ی تناوب ده ساعته به دور خود می‌چرخد. این چرخش به زودتر متلاشی شدن آن کمک می‌کند. همچنین در مسیر نزدیک شدن به خورشید اختلاف نیروی گرانشی بین منطقه‌ی پیش‌رو در هسته و منطقه‌ای که پشت آن است به تکه‌تکه شدن آن کمک می‌کند. نمونه‌ی بارز آن تکه‌تکه شدن دنباله‌دار شومیکِر لِوی ۹ در نزدیکی مشتری در سال ۱۹۹۵ بود یا دنباله‌دار شواسمان-واخمان که چند سال در نزدیکی خورشید برای آن اتفاق افتاد و تلسکوپ فضایی هابل این رویداد را ثبت کرد. در روز‌های پیش مشخص شد یک تکه از دُم کنده شده و در حال رها شدن در فضاست. در اواخر آبان من در جنوب کنیا در منطقه‌ای نزدیکی کلیمانجارو درست نزدیکی خط استوا دنباله‌دار را رصد می‌کردم. در صبح ۲۵ آبان موفق شدم عکسی بگیرم که اولین تکه‌تکه شدن دُم دنباله‌دار ثبت کرد که نشان‌دهنده‌ی فوران‌هایی در هسته‌ی دنباله‌دار بود. نزدیک شدن این یخ برای نخستین بار در نواحی درونی منظومه‌ی شمسی و تحت تاثیر نور و باد خورشیدی ناگهان فوران پوسته‌ی تازه‌ای از یخ را که در اثر تابش خورشید است ایجاد کرده بود. این فوران‌ها می‌تواند بخشی از دم را با خود در فضا پخش کنند.
اما بزرگ بودن هسته‌ی آیسان احتمال هرگونه پیش‌بینی را سخت‌تر کرده است. به کمک رصد با تلسکوپ فضایی اسپیتزر در تابش فروسرخ قطر هسته‌ی یخی آیسان در سال گذشته حدود پنج کیلومتر تخمین زده شد که البته تا به امروز بخش بزرگی (و شاید کل آن) تحلیل رفته و دم دنباله‌دار تا میلیون‌ها کیلومتر در فضا امتداد یافته است. با توجه به اندازه‌ی هسته‌ی اولیه شاید تکه‌ی کوچک یا تکه‌هایی از آیسان بتواند در این گذر نزدیک دوام بیاورد. نمونه‌ی این رویداد را دو سال پیش تجربه کردیم. در دسامبر ۲۰۱۱ دنباله‌داری که منجم آماتور و کاشف معروف دنباله‌دارها، لاوجوی، آن‌را کشف کرده بود نمایش غافل‌گیرکننده‌ای داشت. در واقع یک خورشید‌خراش ساده بود که چندان جلب توجه نکرده بو، با هسته‌ای به قطر حدود ۲۰۰ متر. اما بخشی از این صخره یخی از حضیض خورشید جان به در برد. اگرچه دنباله‌دار تقریباً گیسویی نداشت اما دم بلند و باشکوهی تا حدود ۲۰ درجه در آسمان جنوبی دیده شد. حتی از ایستگاه فضایی بین‌المللی تصویری به‌یادماندنی از آن برفراز جوّ زمین ثبت شد.

چند حالت برای آیسان انتظار می‌رود. یکی این که کلاً نابود شود. دوم این‌که تکه‌هایی از آن باقی بماند و با دُمی تقریبا بی‌سَر ظاهر شود که کماکان منظره‌ای بسیار تماشایی است. البته اگر آیسان در مسیر فوران خورشیدی در این روزها قرار گیرد ممکن است این دم را از دست دهد. حالت سوم این است ‌که هسته دست‌نخورده باقی بماند که بی‌شک به دنباله‎داری باشکوه تبدیل می‌شود اما اطلاعات تازه متاسفانه این امکان را بسیار کم‌رنگ کرده است. آیسان در حال حاضر آیسان در فروغ خورشید دیده نمی‌شود و فقط در تصاویر فضاپیما‌‌های خورشید‌نگر مثل فضاپیمای استریو پیداست (تصاویر زنده را اینجا ببینید). تلسکوپ خورشیدی سوهو نیز از ششم آذر آیسان را در میدان دید خود دارد (تصاویر زنده را اینجا ببینید).

عکس از بابک امین‌تفرشی. این تصویر در ۱۹ نوامبر تصویر برگزیده‌ی سایت تصویر نجومی روز ناسا شد.

اما اگر از آیسان پس از حضیض چیزی بماند از نیمه‌ی آذر تا آخر ماه فرصت دارید نمایش اصلی را ببینید. حدود ساعتی پیش از طلوع خورشید در آسمان صبحگاهی بهترین زمان رصد آن است اما به مرور به آسمان شامگاهی نیز وارد می‌شود. فراموش نکنید اگرچه آیسان در صدر خبرهاست نمایش اصلی این شب‌ها را دنباله‌دار دیگری از سری لاوجوی نشان می‌دهد. در حال حاضر از قدر ۵ در اوج درخشش خود است و در آسمان تاریک با چشم‌برهنه به صورت لکه مه‌آلود کوچکی در نزدیکی ملاقه دب‌اکبر و سپس در صورت فلکی عوا، پس از نیمه شب تا صبحدم پیداست (مکان آن را اینجا دنبال کنید). با عکاسی به کمک لنز‌های تله یا در رصد با دوربین دوچشمی و تلسکوپی کوچک دم زیبای آن را می‌توانید شکار کنید.

{photo}92/09/06/ison-comet{/photo}