کاربردهای جوش شیرین (بی کربنات سدیم) و تری سدیم سیترات

جوش شیرین با نام علمی بی کربنات سدیم شناخته می‌شود. خواص جوش شیرین منجر به کاربرد فراوان آن شده است. توجه شود که بی کربنات سدیم یک ترکیب شیمیایی بوده و در نحوه مصرف جوش شیرین یا بی کربنات سدیم باید دقت نمود.

از کاربردهای بی کربنات سدیم می‌توان به جلا بخشیدن به زیورآلات نقره اشاره کرد. اما معروف ترین کاربرد جوش شیرین (بی کربنات سدیم) فراوری بکینگ پودر می‌باشد. یکی دیگر از مواد شیمیایی پرمصرف در صنایع غذایی تری سدیم سیترات است. از این ماده به عنوان طعم دهنده و نگهدارنده در تولید مواد غذایی فراوری شده استفاده می‌شود. در این مقاله به بررسی این ترکیبات شیمیایی پرمصرف و موارد مصرف آنها می‌پردازیم.

جوش شیرین (بی کربنات سدیم) چیست؟

بی کربنات سدیم که با نام آیوپاک سدیم هیدروژن کربنات شناخته می‌شود دارای فرمول مولکولی NaHCO3 است. نوع خوراکی بی کربنات سدیم با نام جوش شیرین شناخته می‌شود.

بی‌کربنات سدیم جامد و به صورت گرانول یا پودرهای كریستالی است. جوش شیرین سفید، بی ‌بو بوده و در آب حل می‌شود. اما خواص جوش شیرین منجر شده تا به مقدار كم در اتانول حل ‌شود. از خواص بی‌کربنات سدیم می‌توان به جاذب رطوبت و بوگیر بودنش اشاره نمود. خواص جوش شیرین (بی کربنات سدیم) به دلیل داشتن یک قسمت آنیونی HCO3 و یک قسمت کاتیونی +Na است. در طبیعت نیز می‌توان بی کربنات سدیم را به فرم کانی (nahcolite) مشاهده کرد.

تاریخچه جوش شیرین (بی کربنات سدیم)

در مصر باستان از شکل طبیعی نمک قلیایی استفاده می‌کرده‌اند. این ماده شامل ترکیبی از سدیم کربنات دکا هیدرات و بی کربنات سدیم بوده است. از این نمک قلیایی به عنوان صابون شستشو نیز استفاده می‌شده است. یک شیمیدان فرانسوی به نام نیکلاس لبانس در سال 1791 موفق به تهیه بی کربنات سدیم به شکلی که امروزه می‌شناسیم شد.

خواص جوش شیرین (بی کربنات سدیم)

• نام آیوپاک: بی کربنات سدیم
• نام آیوپاک به انگلیسی: Sodium bicarbonate
• فرمول شیمیایی: NaHCo₃
• نقطه جوش: این ماده نمی‌جوشد و در اثر گرمای زیاد تجزیه می‌گردد.
• انحلال پذیری: 10 گرم از بی کربنات سدیم (جوش شیرین) در 100 گرم آب با دمای معمولی حل می‌گردد.
• مشخصات ظاهری: پودری و سفید رنگ
• مصارف: خوراکی و صنعتی

تولید بی کربنات سدیم

• تولید بی کربنات سدیم از کربنات سدیم و دی اکسید کربن
• تولید جوش شیرین از طریق استخراج از کانی

بی‌کربنات سدیم اغلب توسط فرایند سلوی (Solvay process) ساخته می‌شود. این فرآیند واکنش بین کلرید سدیم، آمونیاک و کربن دی‌اکسید در آب است. تولید بی‌کربنات سدیم به صورت رسوب به دست آمده و پس از صاف نمودن، خشک خواهد شد. سالانه نزدیک به هزاران تن جوش شیرین از این طریق فرآوری می‌‌شود. با عبور دادن گاز از درون محلول جوشان کربنات سدیم خالص یا محلول هیدروکسید سدیم نیز می‌توان بی‌کربنات سدیم را به شکل رسوب به دست آورد.

کاربردهای بی کربنات سدیم

در این بخش از مقاله به بررسی کاربردهای رایج بی کربنات سدیم می‌پردازیم.

کاربرد جوش شیرین در درمان سوزش معده

رفلاکس اسید معده می‌تواند منجر به سوزش سر دل شود. رفلاکس معده سوزش دردناک و آزار دهنده‌ای در معده ایجاد می‌کند. این احساس در قسمت فوقانی معده ایجاد شده و گاهی می‌تواند تا قسمت‌هایی از گلو ادامه داشته باشد. اگر بازگشت محتویات معده به مری علت سوزش سر دل باشد، جوش شیرین می‌تواند اسید معده را خنثی کرده و به بهبود سوزش معده کمک ‌کند. نحوه مصرف جوش شیرین بدین صورت است که باید مقدار مشخصی از آن در یک لیوان آب یخ حل و نوشیده شود.

کاربرد جوش شیرین در بهداشت دهان

استفاده از شوینده‌‌های دهان در بهداشت دهان و دندان ضروری است. انواع شوینده‌های‌ دهان می‌توانند به گوشه‌‌های دهان و شکاف‌های دندانی نفوذ کرده آنها را تمیز کنند. برخی افراد از جوش شیرین برای پاکیزگی دهان استفاده می‌‌کنند. مطالعات خواص بی کربنات سدیم را به عنوان یک ماده ضد باکتری و ضد میکروبی نشان داده است. کاربرد جوش شیرین می‌تواند به خوشبو شدن دهان نیز کمک کند.

بسیار مهم است که بدانید جوش شیرین به طور بالقوه دندان‌ها را کلسیفیه یا نرم می‌کند بنابراین باید در مصرف آن احتیاط شود.

خواص بی کربنات سدیم به عنوان ضد عرق

عرق انسان‌ بوی خاصی ندارد. اما وقتی توسط باکتری‌های موجود در زیر بغل تجزیه شود‌، منجر به بوی بد خواهد شد. باکتری‌ها عرق را به مواد زائد اسیدی تبدیل می‌کنند. این فرآیند به بوی عرق منجر می‌شود.

از خواص جوش شیرین می‌توان به قلیایی بودن اندک و ضد باکتری بودنش اشاره نمود. این ماده می‌تواند بوی عرق را از طریق کمتر اسیدی کردن و از بین بردن باکتری‌ها از بین ببرد‌. برای کاربرد این ماده کمی از آن در زیر بغل‌ مالیده شود.

کاربرد جوش شیرین برای مشکلات پوستی

جوش شیرین جهت تسکین خارش پوست و خارش ناشی از نیش حشرات و زنبور قرار گرفتن در وان حاوی جوش شیرین نیز کاربرد دارد

به حذف سلول‌های مرده پوست، لایه برداری گفته می‌شود. از خواص جوش شیرین، قلیایی بودن آن است. بی کربنات سدیم پوست را نرم کرده و سلول‌های مرده پوست را از بین می‌برد. به دلیل داشتن خواص آنتی باکتریال، موجب از بین رفتن باکتری‌ها نیز می‌شود. در این روش مقدار کمی از جوش شیرین با آب مخلوط شده و سپس با خمیر بدست آمده صورت اسکراب و با آب گرم شسته می‌شود.

درمان آکنه

جوش شیرین روغن پوستی که یکی از دلایل اصلی آکنه است را آزاد می‌کند. این ماده قلیایی است و بنابراین قادر به حذف انواع آلودگی‌هاست. خواص ضد التهابی بی کربنات سدیم درد و تورم آکنه را کاهش می‌دهد. برای درمان آکنه، کاربرد ماسک جوش شیرین گزینه مناسبی است.

کاربرد جوش شیرین در ورزش

کاربرد جوش شیرین یا بی‌کربنات سدیم به عنوان یک مکمل محبوب در ورزشکاران صورت می‌پذیرد. برخی از مطالعات نشان داده اند که جوش شیرین می‌تواند به ورزشکاران کمک کند تا برای مدت طولانی‌تری در اوج عملکرد ورزشی خود فعالیت کنند. این ویژگی به‌خصوص در انجام تمرینات بی‌ هوازی یا تمرین با شدت بالا و سرعتی به کار می‌آید.

سلول‌های عضلانی در هنگام ورزش با شدت بالا، اسیدلاکتیک تولید می‌کنند. اسیدلاکتیک PH درون سلول‌‌ها را کاهش داده و منجر به خستگی عضلانی شده و احساس سوزش عضله در هنگام ورزش را ایجاد می‌کند. جوش شیرین با بالا بردن PH می‌تواند باعث تأخیر در خستگی شود. بنابراین ورزشکار می‌تواند در اوج توانایی خود ورزش کند.

فواید جوش شیرین در آشپزخانه

اگر مقداری جوش شیرین در آب حل شود یک پاک‌کننده‌ مناسب تهیه می‌شود. این محلول می‌تواند در موارد زیر استفاده شود.

• تمیز کردن جواهرات و انواع زیورآلاتی که از فلز هستند.
• ضدعفونی نمودن کف دستشویی و حمام
• باز نمودن گرفتگی لوله
• پاک نمودن لکه‌های چوب
• درخشان کردن ظروف کریستال
• از بین بردن لکه‌های جوهر
• تمیز کردن دوده‌ شومینه
• پاک کردن توری کباب‌پز
• از بین بردن بو از کفش‌ ورزشی
• پاک کردن قسمت فلزی اتو
• پاک کردن مبلمان چوبی و حصیری
• تمیز کردن اسباب‌ بازی‌های پارچه ‌ای
• زدودن زنگ ‌آهن

مزایا بی کربنات سدیم در صنایع غذایی

جوش شیرین در صنایع غذایی نیز کاربردهایی دارد.

1. ترد کردن گوشت و مرغ
2. نرم نمودن پوره‌ی سیب‌زمینی
3. کم کردن خواص اسیدی آب ‌پرتقال
4. گرفتن بوی گل کلم و حفظ رنگ سفید آن
5. حذف کردن بو و طعم تند سرکه
6. پیشگیری از دلمه و انعقاد شیر

فواید و مزایا جوش شیرین در کشاورزی

1. بیکربنات سدیم را می‌توان جهت تامین شرایط سالم رشد محصولات در کشاورزی به کار برد. این ماده منجر به عدم رشد موارد غیر ضروری و قارچ‌ها می‌شود.
2. بی کربنات سدیم می‌تواند برای تنظیمpH خاک به کار رود. بدین صورت می‌توان محصولات با کیفیت تر و بیشتری تولید نمود.
3. از بیکربنات سدیم به عنوان قارچ کش استفاده می‌شود. جوش شیرین با ایجاد اختلال در تعادل یونی سلول‌های قارچ منجر به از بین رفتن آنها می‌گردد.
4. البته کاربرد این ماده خطراتی را نیز در پی دارد. این ماده احتمال سوختن برگ‌ها را افزایش می‌دهد.

کاربرد جوش شیرین در کپسول‌های اطفا حریق

یکی از مصارف صنعتی و زیاد جوش شیرین در کپسول‌های آتش نشانی هست که جهت اطفا حریق و خفه کردن آتش بکار برده میشود .

احتیاط در مصرف جوش شیرین

• از مصرف جوش شیرین در مقادیر زیاد اجتناب گردد.
• گرد و غبار حاصل از این ماده در هوا موجب سرفه و تحریک دستگاه تنفسی می‌شود.
• این ماده ممکن است تحریکات پوستی و چشمی ایجاد کند.
• در صورت استفاده از داروی خاص با پزشک معالج برای مصرف جوش شیرین مشورت کنید.
• تاثیر بر اعصاب مرکزی مانند ایجاد تغییر در سطح هوشیاری و لرزش
• تاثیرات قلبی- عروقی مانند تشدید نارسایی قلبی
• تاثیرات ادراری-تناسلی: ایجاد سنگ کلیه
• عوارض موضعی: درد و نکروز بافت پس از تزریق وریدی

نحوه نگهداری جوش شیرین (بی کربنات سدیم)

مانند بسیاری از مواد شیمیایی دیگر، جوش شیرین نیز باید دور از نور و در دمای کمتر از 30 درجه سانتی گراد نگهداری شود. همچنین این ماده را باید از یخ زدگی محافظت نمود.

به طور معمول بی کربنات سدیم در انواع کیسه‌ها و ظروف مختلف، در انبارهایی با سیستم تهویه مناسب نگهداری می‌شود.

خرید جوش شیرین

برای خرید بی کربنات سدیم می‌توان به مراکز معتبر فروش مواد شیمیایی مراجعه نمود. خرید و فروش جوش شیرین در بسیاری از فروشگاه‌های مواد غذایی به صورت بکینگ پودر انجام می‌شود.

تری سدیم سیترات چیست

تری سدیم سیترات ترکیبی شیمیایی است که با فرمول شیمیایی Na3C6H5O7 شناخته می‌شود. از خواص تری سدیم سیترات می‌توان به طعم شور و زننده آن اشاره نمود.

از تری سدیم سیترات همراه با سیتریک اسید، جهت ساخت میانگیرهای سازگار با محیط زیست استفاده می‌شود.

عوارض مصرف تری سدیم سیترات

در کاربرد مواد شیمیایی همواره باید جوانب احتیاط را رعایت نمود. کاربرد تری سدیم سیترات بدون رعایت اصول بهداشتی می‌تواند علائمی مانند سوزش را در پی داشته باشد.

ترکیبات مرتبط با تری سدیم سیترات

• مونو سدیم سیترات
• دی سدیم سیترات
• کلسیم سیترات
• سیتریک اسید

کاربرد تری سدیم سیترات در صنایع غذایی

کاربرد تری سدیم سیترات در غذاها به صورت افزودنی یا نگه دارنده است. تری سدیم سیترات به عنوان طعم دهنده در انواع مختلف نوشیدنی‌های گازدار نیز کاربرد دارد. تری سدیم سیترات همچنین در اجزای ترکیبی سوسیس خام قرار می‌گیرد. این ماده در گلاتن، بستنی، ماست، انواع ژله، پنیر فرآوری شده، نوشیدنی‌های کربناتی و… نیز دیده می‌شود.

خواص تری سدیم سیترات در کنترل pH

کاربرد تری سدیم سیترات به عنوان پایه ای با اسیدیته ضعیف می‌تواند برای کنترل اسیدیته ایفای نقش کند. خواص تری سدیم سیترات منجر می‌شد PH تغییر نکند. این ترکیب برای کنترل اسیدیته در موادی مانند دسرهای گلاتن کاربرد دارد. تری سدیم سیترات با افزودن به بسیاری از محصولات لبنی مانند ماست و پنیر به کنترل pH در دستگاه گوارش کمک می‌کند.

کاربرد تری سدیم سیترات در پزشکی

پزشکی بلژیکی و محققی آرژانتینی در سال 1914 میلادی تری سدیم سیترات را جهت جلوگیری از انعقاد خون در گردش خون بکار برد. استفاده از کاربرد تری سدیم سیترات در تیوب‌های جمع آوری خون و حفاظت از خون در بانک‌های خون به کار می‌رود. تری سدیم سیترات ترکیبات کلسیم سیترات تشکیل داده و یون‌های کلسیم را به وجود می‌آورد. این ترکیبات موجب قطع مکانیسم تشکیل لخته خون می‌شوند. از این ماده به عنوان عاملی در خطوط همو دیالیز و جایگزینی برای هپارین استفاده می‌گردد. خواص تری سدیم سیترات ریسک سیستم ضد انعقاد خون را کاهش خواهد داد.

کاربرد تری سدیم سیترات در انواع شوینده‌ها

این ماده به طور گسترده در فرمولاسیون‌های مایع ماشین‌های ظرفشویی به کار می‌رود. نوع بدون آب این ماده یک ماتریس کریستالی متخلخل بوده و قادر به جذب آب است و به عنوان حامل مایعات معدنی و آلی به کار می‌رود.

مزایای نوع بدون آب تری سدیم سیترات

• به عنوان یک عامل موثر در شوینده‌های بدون فسفات استفاده می‌شود.
• این ماده یک حامل مناسب برای مواد مایع است.
• دارای خواص عالی
• این ماده زیست تخریب پذیر است.

کاربرد تری سدیم سیترات به عنوان عامل بافرکننده

این ماده در ترکیب با یک اسید ضعیف، می‌تواند یک بافر تشکیل دهد. این ترکیب به عنوان یک عامل بافر کننده یا تنظیم کننده اسیدی در برابر تغییرات pH مقاومت ایجاد می‌کند. برای کنترل اسیدیته موادی مانند دسر ژلاتین از این بافر استفاده می‌گردد. این بافر در ذرات شیر در قهوه سازها نیز به کار می‌رود.

کاربرد خواص تری سدیم سیترات در لوازم آرایشی

از خواص تری سدیم سیترات برای تنظیمpH  و عامل بافر کننده بدون بو در برخی محصولات بهداشتی استفاده می‌شود. این ماده می‌تواند در ژل‌های حمام و انواع کرم به کار رود.

تری سیترات سدیم در اسپری لوازم آرایشی و بهداشتی مانند اسپری مو، دئودورانت و… کاربرد دارد.  از خواص و فواید تری سیترات سدیم در انواع محصولات آرایشی مانند محصولات کودک، مواد آرایشی، رژ لب، محصولات مورد نیاز در حمام، انواع صابون و شوینده، رنگ مو و سایر محصولات مراقبتی پوست و مو استفاده می‌شود. این ماده قادر است طی واکنش‌هایی به تری اتیل تبدیل شده و بنابراین به دلیل این خواص در محصولات حمام، محصولات پاکسازی و لوسیون‌ها استفاده می‌شود.

نکته مهم در رابطه با تولید محصولات آرایشی و مراقبت از پوست pH است. درواقع pH محصولات تولیدی باید تا حد ممکن با  pHپوست برابر باشند. اسیدیته بالای محصولات، باعث تحریک پوست شده و احساس خارش در مصرف کننده ایجاد کند. محصولات بیش از حد قلیایی نیز پوست مصرف کننده را از چربی‌های طبیعی پاک می‌کند. پوست قلیایی می‌تواند به آکنه حساس شود زیرا قادر به مهار رشد باکتری نخواهد بود.

تولید تری سدیم سیترات

برای تولید تری سدیم سیترات از جوش شیرین (بی کربات سدیم) و اسید سیتریک استفاده می‌شود. نسبت استفاده از جوش شیرین 3 برابر اسید سیتریک است. تری سیترات سدیم سه یون سدیم برای هر یون اسید سیتریک دارد. هر مولکول جوش شیرین نیز دارای یک اتم سدیم است.

با خروج دی اکسید کربن، حباب‌هایی مشاهده خواهد شد. با افزودن مقداری آب به مواد واکنش کامل می‌شود. در پایان ماده در حالت مایع تولید می‌شود که مزه ای شور دارد. این مایع همان تری سدیم سیترات است.

نحوه نگهداری و خرید تری سدیم سیترات

نوع بدون آب این ترکیب حدود 36 ماه پس از تولید قابل استفاده است. البته اگر در ظروف در بسته نگهداری شود. بهترین شرایط نگهداری و ذخیره سازی تری سدیم سیترات رطوبت نسبی 50% و درجه حرارت دمای 10 تا30 درجه سانتی گراد است.

نگهداری به فرم گرانول و نگهداری در محیط‌های بازی در طولانی مدت برای این ماده توصیه نمی‌شود. انواع بدون آب این ماده در ظروف نگهداری در بسته از لحاظ شیمیایی برای پنج سال پایدار هستند. برای خرید تری سدیم سیترات می‌توان به مراکز فروش مواد شیمیایی مراجعه نمود.

ایمنی در مصرف تری سدیم سیترات

1. از استنشاق گرد و غبار آن جلوگیری شود.
2. از تماس با چشم و تماس طولانی مدت با پوست خودداری شود.
3. هنگام کار با این ماده از وسایل حفاظتی مناسب استفاده شود.

هشدار

اگر در مری، معده یا روده مشکلی وجود دارد و دستگاه گوارش فرد در هضم موادی مانند اسید سیتریک، سیترات پتاسیم و سیترات سدیم مشکل دارد، در صورت بروز علائم نباید از مصرف داروها یا مواد حاوی این ترکیبات استفاده شود.