معرفی سامانه پدافند هوایی سوم خرداد ایران

یکی از نقاط قوت ایران در تجهیزات دفاعی، سامانه‌های موشکی و پدافندی است. در ادامه با سامانه پدافند هوایی سوم خرداد آشنا می‌شویم.

تقویت پدافند هوایی باید اولویت هر کشوری در راستای دفاع از تمامیت ارضی و سرزمینی خود باشد. دشمن ممکن است هر لحظه با انواع و اقسام جنگنده‌ها یا موشک‌های کروز، بالستیک یا پهپادها به خاک ما نفوذ کند و اگر سامانه‌های پدافندی کار خود را به درستی انجام ندهند، خسارت جانی و مالی زیادی به بار می‌آید.

کشورمان ایران طی سال‌های اخیر موفق شده سامانه‌های پدافندی زیادی طراحی کند و آزمایش هر یک از آنها نشان داده قدرت ما در این حوزه یقینی و بدیهی است. سامانه‌های موشکی برد بلند و کوتاه با قابلیت‌های مدرن می‌توانند با انواع راکت‌ها و پهپادهای دشمن مقابله کنند و آسیب را به حداقل ممکن برسانند.

آشنایی با سامانه پدافند هوایی سوم خرداد

یکی از مهمترین سامانه‌های پدافندی ایران، سوم خرداد است. این سیستم موشکی برد بلند با ارتفاع درگیری بالا قادر است اهدافی تا برد 200 کیلومتر را شکار کند. از زمانی که این سامانه قدرتمند موفق به شکار پهپاد پیشرفته گلوبال هاوک آمریکا در نزدیکی‌های تنگه هرمز شد، لقب شکارچی کرکس به آن دادند.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که طلایه‌دار طراحی و ساخت سامانه‌های موشکی و دفاعی است، اولین بار در سال 93 و در نمایشگاه‌ دستاوردهای سپاه به نمایش درآمد. سوم خرداد طی آن سال‌ها قادر بود اهدافی تا برد 75 کیلومتر را رهگیری و منهدم کند اما با بهبود موشک و رادار، برد 200 کیلومتری پیدا کرد.

هم اینک سامانه پدافندی سوم خرداد مجهز به راکت‌های 9 دی شده تا بتواند با انواع اهداف هوایی درگیر شود. از این سامانه موشکی به عنوان جانشین خلف S-200 روسی یاد می‌شود و برخی معتقدند از نمونه روسی هم بهتر از آب درآمده است. بیایید به موشکافی یکی از نمادهای قدرت کشورمان در زمینه دفاعی بپردازیم.

کامیون کشنده سوم خرداد

یکی از مهمترین بخش‌های هر سامانه موشکی، کامیون کشنده آن است. سامانه‌های سوم خرداد، رعد، طبس و 9 دی همگی از یک کشنده مشترک بهره می‌برند. شباهت ظاهری زیادی بین شاسی این کامیون با کشنده مورد استفاده در سامانه‌های پدافندی Buk-M2EK و 9K332 Tor-M2 وجود دارد.

شاسی به کار رفته برای دو سامانه پدافندی فوق را MZKT ساخته که یک شرکت روسی مستقر در بلاروس است. هم اینک MZKT به تولید انواع خودروهای سنگین و تریلر مشغول است. نخستین بار سامانه پدافندی رعد در سال 91 رونمایی شد و کامیون کشنده سوم خرداد حامل این سامانه بود.

گرچه گفتیم که کامیون سوم خرداد شبیه MZKT-6922 است اما با آن یک تفاوت اساسی دارد؛ طول کشنده سوم خرداد کوتاه‌تر است و پیشرانه آن در قسمت جلویی تعبیه شده حال آنکه کامیون بلاروسی در قسمت انتهایی خود موتور دارد. ارتفاع کشنده سوم خرداد اندکی افزایش یافته و در قسمت میانی دو جک هیدرولیک قرار گرفته تا پایداری سیستم هنگام شلیک تضمین شود.

در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که کامیون حامل سامانه سوم خرداد با توجه به اصلاحاتی که پذیرفته، قدرت آفرودی بیشتری دارد و از نمونه بلاروسی برتر است. دو فرضیه محتمل راجع به کامیون کشنده سوم خرداد این است که اولا سپاه با الگوبرداری از MZKT بلاروسی یک کامیون جدید توسعه داده و دوما همان کامیون بلاروسی را ارتقا داده است.

بیشتر بخوانید:

با سامانه پدافندی ارتفاع پایین ۹ دی ایران آشنا شوید

رادار سوم خرداد

سامانه سوم خرداد در سال 93 به میدان آمد و همزمان با رونمایی از آن یک سامانه ارزان قیمت به عنوان مکمل با نام طبس معرفی شد. هر دو سامانه قادر به درگیری در ارتفاع بالا با برد متوسط هستند و می‌توانند اهداف فعال در ارتفاع 25 تا 27 کیلومتری و برد 50 کیلومتری را هدف قرار دهند. سوم خرداد مجهز به یک رادار آرایه فازی فعال شده حال آنکه طبس به عنوان نسخه اقتصادی با یک رادار رفلکتوری تخت و چرخش محدود تجهیز شده است.

رادار رفلکتوری سامانه طبس

وقتی ارتفاع و برد درگیری سامانه موشکی سوم خرداد اعلام شد، عده‌ای به شباهت آن با نمونه روسی که دقیقا برد 50 کیلومتری داشت اشاره کردند ولی همان‌طور که گفتیم، سامانه ایرانی هم کامیون کشنده متفاوتی نسبت به باک روسیه دارد و هم به جای 4 موشک از 3 راکت برای درگیری با اهداف استفاده می‌کند.

اگر بخواهیم سیستم راداری سامانه سوم خرداد را بررسی کنیم، باید نگاهی به سیر تحول سامانه‌های موشکی مرتبط بیندازیم. نقطه آغاز سامانه سوم خرداد، رعد است. اولین بار سامانه رعد به همراه موشک‌ها، رادار و سامانه پسیو خود بر روی کامیون‌های تجاری حمل می‌شد. به نظر می‌رسد یکی از دلایل مهم استفاده از کشنده‌های تجاری، کمبود تولید و در حال توسعه بودن خط تولید بوده است.

رعد از رادارهای پالس داپلر و ترکیب آن با سامانه‌های اپتیکی بهره می‌برد و کل این سامانه روی کامیون تجاری سوار شده است. احتمال می‌دهیم که رعد نمونه جنگ شهری و پسیو سوم خرداد باشد و برای اینکه اختفا و پنهان‌کاری‌اش بهتر است روی کشنده تجاری مستقر گردیده است.

رادار آرایه فازی سوم خرداد

سامانه موشکی بعدی که با سوم خرداد در ارتباط است و جزئی از خانواده پدافندی محسوب می‌شود، علم الهدی است. این سامانه تنها نقطه اشتراکش با سوم خرداد در کامیون حامل موشک‌هایش است و این گونه به نظر می‌رسد که مکملی برای کل مجموعه به حساب می‌آید.

متاسفانه از آنجایی که سامانه علم الهدی تا به امروز به صورت عملیاتی مشاهده نشده و تصویری از آن ندیده‌ایم، حدس می‌زنیم اصلا وجود خارجی ندارد یا در مراحل توسعه است چرا که اگر چنین سیستم پدافندی وجود داشت، نیازی نبود سامانه سوم خرداد با رادار مستقل بشیر کار کند.

در مجموع می‌توان گفت که سامانه موشکی سوم خرداد مجهز به یک کامیون حامل موشک و رادار، یک کامیون حامل موشک و یک رادار برد بلند بشیر برای کشف زودهنگام اهداف و درگیری است. متاسفانه از خود سوم خرداد هم تصاویر زیادی در دست نیست و اطلاعاتی راجع به برد و ارتفاع درگیری آن به صورت دقیق نداریم.

رادار اصلی سوم خرداد

تنها نکته قابل تأمل این است که سوم خرداد از سال 1393 تا به امروز مدام در فاز توسعه قرار داشته و همچنان در حال تکامل است. رادار این مجموعه یک آرایه فازی فعال AESA در باند X به همراه 1700 المان فرستنده و گیرنده است و می‌تواند همزمان 4 هدف را کشف کرده و با 8 موشک درگیر شود.

باید حداکثر ارتفاع درگیری سوم خرداد را 30 کیلومتر و برد آن را بیش از 200 کیلومتر دانست. برد 200 کیلومتری این سامانه را باید مدیون رونمایی از موشک سوم خرداد سپاه در رژه 31 شهریور 1401 باشیم. اما چرا این سامانه موشکی به یک رادار مستقل به نام بشیر نیاز دارد؟

بیشتر بخوانید:

معرفی سامانه ایرانی پدافند هوایی آرمان

رادار بشیر

گفتیم که رادار سامانه سوم خرداد به تنهایی کافی نیست و باید از رادار بشیر به طور همزمان برای کشف اهداف استفاده کرد. این رادار آرایه فازی سه بعدی با المان‌های خطی بوده که در باند S و L فعالیت می‌کند و قادر به کشف اهداف کروز و پنهان کار است. برد نهایی بشیر، 350 کیلومتر خواهد بود.

این رادار که سال 97 در یک رزمایش رونمایی شد، روی یک کامیون نصب شده و می‌تواند به طور 360 درجه بچرخد. قدرت تحرک بالایی دارد و به سرعت عملیاتی می‌شود. برخی به سیستم کنترل آتش آن اشاره کرده‌اند اما تا به امروز خبری از چنین قابلیت و توانایی به دستمان نرسیده است.

رادار بشیر

سامانه سوم خرداد یک مجموعه کاملا مستقل بوده که متشکل از موشک‌ها، رادار و اتاق کنترل است و تمام این تجهیزات روی یک کامیون مستقر شده تا مأموریت بدون نیاز به عناصر دیگری اجرا گردد. تنها نقطه ضعف این سامانه، رادار اصلی آن است که می‌تواند فقط در یک جهت روی هدف درگیر و قفل شود و امکان درگیری همزمان با چهار هدف ندارد.

سپاه برای حل مشکل فوق از رادار بشیر کمک گرفته است. پایش دائمی محیط اطراف و کشف اهداف کروز و پنهان کار با دقت بالا جزو وظایف این رادار به حساب می‌آید. همان‌طور که گفتیم، بشیر قادر است به صورت 360 درجه محیط پیرامون را رصد کند و از غافلگیری‌ها باخبر شود.

هر گردان سامانه موشکی سوم خرداد 36 موشک در اختیار دارد که شامل یک مرکز کنترل، یک رادار بشیر، چهار سامانه سوم خرداد و هشت پرتابگر می‌شود. تنوع موشکی این سامانه بالاست و معمولا از راکت‌های زیر استفاده می‌شود:

• طائر-2
• طائر-2 آ
• طائر-2 ب
• صیاد-2
• صیاد-2 سی
• صیاد-3
• 9 دی
• طائر-3

سامانه سوم خرداد به کمک موشک‌های متنوع فوق می‌تواند در اغلب مأموریت‌های برد بلند و کوتاه موفق عمل کند. گرچه مقایسه این سامانه با S-300 روسیه درست نیست اما می‌توان گفت هر دو در یک کلاس دسته‌بندی می‌شوند. سامانه اس 300 روس‌ها مثل سوم خرداد از تنوع موشکی برخوردار شده و بردهای مختلفی را پوشش می‌دهد.

سامانه پسیو سوم خرداد

موشک 9 دی یکی از چندین راکتی است که در خدمت سامانه سوم خرداد با اهداف درگیر می‌شود و چون مجهز به یک پرتابگر جعبه‌ای مخصوص شده، بعضی افراد تصور می‌کنند یک سامانه دفاعی منحصر به فرد است. 9 دی همان سوم خرداد است ولی از شکل و شمایل خاصی برای محافظت از موشک‌ها استفاده می‌کند. برد و ارتفاع پروازی موشک‌های فعال سامانه به شرح ذیل است:

• طائر-2: برد حدود 50 کیلومتر و ارتفاع پروازی 27 کیلومتر
• طائر-2A: برد حدود 75 کیلومتر و ارتفاع پروازی 27 کیلومتر
• طائر-2B: برد حدود 105 کیلومتر و ارتفاع پروازی 27 کیلومتر
• صیاد-2: برد حدود 75 کیلومتر و ارتفاع پروازی 27 کیلومتر
• صیاد-2C: برد حدود 120 کیلومتر و ارتفاع پروازی 27 کیلومتری
• صیاد-3: برد حدود 150 کیلومتر و ارتفاع پروازی 30 کیلومتر
• نهم دی: برد حدود 5 تا 30 کیلومتر و ارتفاع پروازی 20 کیلومتر
• طائر-3: برد حدود 200 کیلومتر و ارتفاع پروازی 30 کیلومتر

نخستین موشکی که روی سه سامانه سوم خرداد، طبس و رعد مستقر شد، طائر-2 بود. بعد از آن موشک صیاد-2 و سپس صیاد-3 با سوم خرداد هماهنگ شدند. در این بازه زمانی هنوز موشک سوم خرداد یا همان طائر-3 تولید نشده بود. تا قبل از طائر-3 با برد 200 کیلومتری و ارتفاع پروازی 30 کیلومتر، بلندترین برد از آنِ صیاد-3 بود.

نسخه پرتابگر سوم خرداد

در کل سامانه سوم خرداد متشکل از دو خانواده موشکی است: خانواده طائر و صیاد. عمده تفاوت ظاهری این دو خانواده موشکی مربوط به باله میانی است و در قسمت انتهایی نیز تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد. تفاوت اصلی آنجاست که برای ساخت خانواده موشکی صیاد از الگوهای استاندارد ساخته شده حال آنکه خانواده طائر با الگوبرداری از خانواده موشکی باک طراحی شده است.

موشک‌های سری طائر مجهز به یک رادار به منظور کشف اهداف در مرحله آخر است که متاسفانه موشک‌های صیاد مجهز به چنین راداری نیستند. با این اوصاف طائر قادر است به طور مستقل اهداف کشف کند حال آنکه صیاد باید تا لحظه برخورد هدایت شود. نکته بعدی اینکه نسخه دریاپایه سوم خرداد اولین بار روی شناور شهید سیاوشی به همراه نسخه پسیو و شهید رودکی مستقر شده بود و امکان عملیاتی شدن با ناو رودکی وجود دارد.

موشک طائر 3 سوم خرداد

یکی از مهمترین موشک‌های سامانه سوم خرداد، بهره‌مندی از سنسورهای مجاورتی است. حسگرهای فوق باعث می‌شوند موشک در نزدیکی هدف منفجر شوند و با این اوصاف دیگر نیازی به برخورد با هدف وجود نخواهد داشت. این سنسورها به صورت یک نوار روی تمامی موشک‌های 9 دی، صیاد-2، صیاد2C و صیاد-3 و طائر 2 و 3 دیده می‌شود.

سامانه سوم خرداد با سایر سامانه‌ها لینک می‌شود

گفتیم که سامانه سوم خرداد با موشک‌های صیاد سازگار شده؛ بنابراین به نظر می‌رسد تمامی سامانه‌هایی که از موشک صیاد بهره می‌برند، امکان لینک شدنشان با سوم خرداد وجود دارد. علاوه بر این برخی معتقدند که امکان لینک شدن این سامانه با باور 373 وجود دارد.

ترکیب نهایی موشک‌ها

از میان چندین موشک عملیاتی که سامانه سوم خرداد قادر به استفاده است، سه موشک در ترکیب نهایی و چینش اصلی به چشم می‌خورند. مجموعه کوچکتر موشک‌های سوم خرداد نشان دهنده به تکامل رسیدن آن در حوزه تولید، به خدمت‌گیری و عملیاتی شدن است.

سپاه برای سه نوع درگیری از سه موشک استفاده می‌کند: نخستین موشک 9 دی است که برای درگیری در ارتفاع پایین و برد 5 تا 30 کیلومتری مناسب به نظر می‌رسد. ارتفاع درگیری آن 20 کیلومتر بوده و توان درگیری بالایی از آن انتظار می‌رود. موشک دوم، طائر-2 است که توان درگیری 30 تا 105 کیلومتری در ارتفاع 25 تا 27 کیلومتری دارد.

رعد

موشک سوم طائر 3 بوده که برد بلند بوده و قادر به درگیری تا برد 200 کیلومتر است. با چنین ترکیبی می‌توان گفت که سوم خرداد توان عملیاتی بالایی خواهد داشت.

نقاط ضعف سامانه سوم خرداد

سامانه سوم خرداد دو نقطه ضعف اساسی دارد که در صورت حل آنها می‌تواند تبدیل به یک سامانه موشکی جذاب و قدرتمند شود. اولین نقطه ضعف به عدم توانایی درگیری با موشک‌های بالستیک باز می‌گردد. اگر رادارها تصحیح شوند و بتوانند با اهداف بالستیک درگیر شوند، سامانه قدرتمندی خواهد شد.

دومین نقطه ضعف، عدم پوشش 360 درجه‌ای است که با استقرار رادار بشیر مشکل تا حد زیادی برطرف می‌شود. این که سوم خرداد نمی‌تواند پوشش 360 درجه داشته باشد، طبیعی است زیرا اگر قرار باشد چنین سطحی از پوشش داشته باشد، باید موشک‌ها از روی خودرو حذف شوند.