بررسی جنگنده اف 14 تامکت ؛ عقاب تیز پرواز ایران در نبردهای هوایی

یکی از آخرین هواپیماهای جنگی بازمانده از قبل انقلاب، جنگنده اف 14 تامکت است که نقش موثری در جنگ تحمیلی ایفا کرد. مشخصات این جت جنگی چیست؟

داستان طراحی و توسعه جنگنده F-14 تامکت از اواخر دهه 1950 میلادی و درست در نقطه‌ای آغاز می‌شود که آمریکایی‌ها به خاطر ترس از بمب‌افکن‌های شوروی از قبیل توپولوف 16 و توپولوف 22 به فکر تولید یک شکاری رهگیر با برد بلند افتادند. ناوهای هواپیمابر نیروی دریایی آمریکا در اوایل دهه 50 میلادی با نیروهای شوروی درگیر بودند و خطر هر لحظه آن‌ها را تهدید می‌کرد.

معرفی کامل جنگنده اف 14 تامکت

بمب افکن‌های توپولوف بی‌وقفه اقدام به پرتاب موشک‌های کروز ضد کشتی مافوق صوت با 200 کیلومتر برد می‌کردند و قسمت بد ماجرا این است که آمریکایی‌ها سامانه ضد موشکی نداشتند! نیروی دریایی به دنبال طراحی یک جنگنده رهگیر برد بلند با موشک‌های پیشرفته‌تر از اسپارو و F-4 فانتوم 2 بود و می‌خواست پیش از شلیک بمب‌افکن‌های شوروی، آن‌ها را شکار کند.

تقریبا یک دهه پس از ابراز نیاز نیروی دریایی آمریکا، شوروی ناوگان خود را مجهز به توپولوف 22 و موشک خا 22 با برد بیش از 400 کیلومتر کرد که مجهز به کلاهک‌های 1000 کیلوگرمی بودند و به همین خاطر مجددا درخواست شکاری رهگیر دوربرد مطرح شد. وزیر دفاع وقت آمریکا در سال 1960 میلادی از نیروهای مختلف ارتش خواست تا برنامه‌های خود را در قالب یک طرح خلاصه کنند تا در بودجه دفاعی صرفه جویی گردد.

فهرست محتوا

جنگنده F-111 با چالش‌های حل نشدنی

درست در همان زمانی که نیروی دریایی سخت به دنبال شکاری رهگیر بود، نیروی دریایی روی جنگنده بال متغیر F-111 کار می‌کرد که تمامی اطلاعاتش روی کاغذ مناسب به نظر می‌رسید. به اعتقاد وزارت دفاع و به منظور صرفه‌جویی در بودجه دفاعی، نیروی دریایی می‌تواند از اف 111 استفاده کند.

شرکت جنرال دینامیک با شنیدن این توصیه، سریعا طرح دو جنگنده اختصاصی برای نیروی هوایی و دریایی ایالات متحده را پیشنهاد داد، اما کسی نمی‌دانست که این تازه آغاز راه است! مهم‌ترین مشکلی که F-111 داشت، طراحی اختصاصی آن برای باندهای زمینی بود و نمی‌توانست روی باند ناو هواپیمابر نشست و برخاست داشته باشد.

جنگنده اف 111 بی مجهز به اولین نسل از توربوفن‌های نظامی و پس سوز یعنی دو موتور Pratt & Whitney شده است که بیش از 18 هزار پوند رانش ایجاد می‌کرد و در دماغه آن سامانه آتش AWG-9 تعبیه شده بود. این جنگنده قادر به حمل 6 موشک فونیکس است و مشکلاتی به شرح ذیل دارد:

 

این شکاری رهگیر وزن سنگینی داشت و برای استفاده در نیروی دریایی باید از وزنش کاسته می‌شد. تلاش‌ها برای کاهش وزن این هواپیمای جنگی نتیجه بخش نبود و هنوز هم تا طرحی که مورد قبول باشد، 2 تن باید از وزن کم می‌شد. مشکل بعدی F-111، قدرت پایین موتور TF-30 P1 بود.

برای حل مشکل موتور از نسخه P5 آن استفاده کردند، اما مشکل این پیشرانه، وزن زیادش بود که مجددا دردسرساز شد. علاوه بر این طول زیاد جنگنده اجازه فرود صحیح را روی ناو نمی‌داد و تمام این چالش‌ها باعث شد تا نیروی دریایی تولید پیش نمونه‌های این شکاری رهگیر را متوقف کند تا طرح دیگری پیدا شود.

بیشتر بخوانید:

معرفی سامانه پدافند موشکی تاد ؛ سپر ضد بالستیک آمریکا به اسرائیل رسید؟

تولد F-14 تامکت از دل کمپانی گرومن آمریکا

شرکت آمریکایی گرومن که در ماجرای طراحی و توسعه اف 111 بی به عنوان پیمانکار فرعی با نیروی دریایی همکاری می‌کرد، پس از توقف پروژه یک طرح جدید پیشنهاد داد که از قضا مورد قبول واقع شد. طرح جدید شامل بدنه جدید با ساختار تسلیحاتی و موتور F-111B می‌شد.

نیروی دریایی پس از بررسی طرح‌های مختلف گرومن، لاکهید مارتین و داسا به جمع‌بندی رسید و یکی از چند طرح گرومن را انتخاب کرد. نام طرح اصلی که مورد پسند واقع شد، 303 ای بود و پس از آنکه در سال 1969 میلادی با موفقیت مأموریت خود را به پایان رساند، ملقب به F-14 تامکت شد.

نخستین پرواز این جنگنده به سال 1971 میلادی باز می‌گردد. این پرواز 30 دقیقه به طول انجامید ولی متاسفانه هر دو خلبان آن به علت بروز مشکل در سیستم هیدرولیک مجبور شدند ایجکت کنند. مدتی بعد دومین F-14 هم به پرواز درآمد و تا سال 1974 میلادی، 20 پیش نمونه از این شکاری رهگیر برای آموزش خلبان‌ها ساخته شد که پنجمین نمونه اولیه آن با یک موشک اسپارو منهدم گردید.

علیرغم اینکه اف 14 تامکت یک هواپیمای جنگی جذاب بود، اما گران تمام می‌شد و آزمایش بیش از 20 پیش نمونه آن به هزینه‌های هنگفت ساخت و تولید اضافه کرده بود. کنگره آمریکا تصمیم گرفت از بین دو طرح F-14 و F-15 یک کدام را به خدمت در بیاورد اما این تصمیم با مخالفت افسران پنتاگون مواجه شد و آن‌ها تأکید کردند که هر دوی این جت‌های شکاری با تفکر جداگانه‌ای ساخته شده‌اند.

با این حال برای اینکه هزینه‌های تولید تامکت و ایگل کاهش یابد، قرار شد دو جنگنده ارزان قیمت با همین کاربری طراحی شوند که نتیجه آن F-16 و F-18 شدند. اف 15 ایگل داگلاس سعی کرد از قیمت گران تامکت سوء استفاده کند و به همین خاطر به نیروی دریایی پیشنهاد یک نمونه اختصاصی به نام اف 15 ان سی ایگل داد، ولی موردقبول واقع نشد.

محمدرضا شاه در همان سال‌ها به شرکت گرومن 75 میلیون دلار وام و بانک‌های آمریکا هم 125 میلیون دلار دیگر دادند تا این کمپانی بتواند به راه خود ادامه دهد. بالاخره F-14 تامکت در سال 1974 میلادی به خدمت ارتش درآمد.

مشخصات فنی F-14 تامکت

اف 14 تامکت یک شکاری رهگیر دو سرنشین با دو موتور است که هر یک از موتورها داخل دو غلاف به صورت جدا از یکدیگر قرار دارند تا در صورت آسیب دیدن یکی از آن‌ها، دیگری به کار خود ادامه دهد. بین این دو غلاف، قسمت متحرکی قرار دارد که ترمز هوایی است. همچنین روی هر یک از غلاف‌ها یک سکان عمودی تعبیه شده است.

بال متغیر این هواپیما می‌تواند در زاویه 20 و 69 درجه باز و بسته شود، اما می‌توان برای اینکه جای کمتری بگیرد در زاویه 75 درجه هم قرار بگیرد. می‌تواند حتی در سرعت‌های مافوق صوت، نشست و برخاست خود را انجام دهد و یک قسمت متحرک مثلثی شکل در جلوی بال اصلی دارد که داخل بخش ثابت بال است. این بالچه کوچک مثلثی بعدا دست و پاگیر شد و در نسخه‌های بعدی قید تعبیه آن را زدند.

جنگنده F-14 تامکت، مجهز به 3 ارابه فرود است که ارابه جلویی آن روی دو چرخ قرار گرفته و به منظور پرتاب از روی ناو هواپیمابر به یک گیرنده منجنیق بخار آب وصل شده است. ارابه فرود عقبی تک چرخ بوده و در انتهای بدنه و زیر دو غلاف موتور دارای یک غلاف گیرنده کابل برای فرود روی ناو هواپیمابر است.

موتوری که برای این جنگنده در نظر گرفته شده، پرت اند ویتنی TF-30P 412 است. این موتور از نسل اول توربوفن‌های پس سوزدار جهان بود و در سال 1950 میلادی توسعه یافت. وقتی جت جنگی اف 111 وارد فاز توسعه شد، به علت مصرف سوخت بهینه‌ای که داشت، مورد توجه قرار گرفت اما قدرتش راضی کننده نبود.

به جرات می‌توان گفت که بزرگ‌ترین نقطه ضعف F-14 تامکت، همین موتور تی اف 30 بود که وقتی هوای کافی به آن نمی‌رسید، عملکردش تحت الشعاع قرار می‌گرفت و توان آن به شدت پایین می‌آمد. البته مهندسان گرومن سعی کردند این مشکل را با تغییر شکل تیغه حل کنند و موفق هم شدند، اما مشکل همچنان وجود داشت. اغلب حوادثی که برای اف 14 تامکت به وجود آمد، به خاطر بروز همین مشکل بود.

نیروی دریایی در اواخر دهه 70 میلادی موتور را به نمونه 414 ارتقا داد و برخی از قطعاتش تغییر یافت، اما علیرغم برطرف شدن بعضی از مشکلات ایمنی، قدرت مثل قبل بود. تقریبا یک دهه بعد شرکت گرومت تصمیم گرفت موتور را ارتقا دهد ولی باز هم مشکل حل نشد و یک دود سیاه از خروجی پدیدار می‌شد. اف 14 تامکت یک جنگنده قوی با موتور ضعیف است!

بیشتر بخوانید:

معرفی کامل سامانه اس ۴۰۰ روسیه ؛ آیا ایران پدافند S-400 دارد؟

کابین اف 14 تامکت

همچون فانتوم، F-14 تامکت یک جنگنده دوکابینه است و در نیروی هوایی اعتقاد بر این بود که باید در رزم‌های هوایی از دو جفت چشم استفاده کرد. البته برخلاف این باور، در نیروی دریایی، افسران ارشد معتقد بودند که باید به همان یک جفت چشم بسنده کرد و کار جفت دیگر چشم‌ها را باید به رایانه‌ها سپرد.

در کابین جلو خلبان مستقر می‌شد و در کابین عقبی، افسر اسلحه می‌نشست. سطح دید کابین کیفیت خوبی داشت و هر دو خدمه روی صندلی پرتابی که شرکت مارتین بیکر ساخته بود، قرار می‌گرفتند. روی پنل اصلی که جلوی خلبان قرار دارد، یک هدآپ دیسپلی تعبیه شده که نشانگرهای مختلف پرواز را به او نشان می‌دهد.

دو نمایشگر تک رنگ در کابین جلو وجود داشت که روی هم قرار گرفته بودند. وظیفه این نمایشگرها نشان دادن تصاویر رادار و یا کاونده فروسرخ و دوربین اپتیکی بود. مازاد بر اینها اطلاعات سامانه ناوبری، اطلاعات سامانه‌های پروازی و… در این صفحه نمایش قابل رویت خواهد بود. در کابین عقب که افسر اسلحه می‌نشیند، یک نمایشگر تک رنگ گرد قرار دارد.

سامانه‌های راداری جنگنده F-14 تامکت

یکی از رادارهایی که این شکاری رهگیر به آن مجهز شده، AWG-9 است. این رادار پالس داپلر که روی باند ایکس کار می‌کند، 600 کیلوگرم وزن دارد و برد کشف آن تا 314 کیلومتر است. (البته برد کشف رابطه مستقیمی با اندازه هدف دارد) برای مثال بعضی معتقدند که برد کشف رادار فوق ضد بمب افکن توپولوف 16 باجر حدود 220 کیلومتر و ضد جنگنده فانتوم تقریبا 175 کیلومتر است.

این رادار قابلیت پوشش 65 درجه در هر سمت و توان رهگیری 24 هدف به طور همزمان و همچنین درگیری با 6 هدف داشت. یکی دیگر از توانمندی‌های پالس داپلر، جستجوی دقیق آسمان به هنگام رهگیری اهداف بود. علیرغم اینکه گفته شده AWG-9 می‌تواند در یک زمان با 6 هدف درگیر شود، تنها روی کاغذ بوده، زیرا پردازنده آن آنالوگ بوده و عملا چنین چیزی ممکن نبوده است.

پیش نمونه‌های F-14 تامکت مجهز به کاونده فروسرخ ALR-23 بودند که زیر دماغه نصب شده بود و عملا کارایی خاصی نداشت و در خط تولید نهایی جای خود را به یک دوربین اپتیکی AXX-1 TCR با برد 153 کیلومتری ضد یک هدف مثل KC-10 یا ضد هدفی مثل جنگنده F-111 داد و یکی از قابلیت‌های این دوربین اپتیکی، شناسایی دوست از دشمن بود.

زیر دماغه تامکت و درست در کنار دوربین اپتیکی، یک سامانه جنگال ALQ-100 تعبیه شده که در نمونه‌های ایرانی به وضوح مشخص است. البته گرومن بعدا این سامانه جنگ الکترونیک را با نسخه ALQ-126 جایگزین کرد. یکی از سامانه‌های دیگر این شکاری رهگیر، هشدار دهنده راداری APR-45 است که بعدها با نسخه APR-50 جایگزین شد.

بیشتر بخوانید:

کدام کشورها بیشترین جنگنده های سوخو را در ارتش خود دارند؟

تسلیحات و مهمات جنگنده اف 14 تامکت

اگر نگاهی به اغلب جنگنده‌های آمریکایی نگاه کنید، می‌بینید که سلاح ثابت آن‌ها یک توپ 6 لول 20 میلی متری والکان است. اف 14 تامکت هم مجهز به همین سلاح شده که زیر کابین سمت چپ قرار دارد. توپ 20 میلی متر فوق 675 گلوله داشته و عمر مفید آن 150 هزار گلوله برآورد شده و عمر لوله نیز 20 هزار گلوله است و پس از آن بهتر است که تعویض شود. در هر دقیقه می‌تواند 6000 گلوله شلیک کند و امکان شلیک آتش کندتر هم وجود دارد.

به طور کلی هواپیمای جنگی تامکت، 10 جایگاه برای حمل تسلیحات دارد که زیر بخش ثابت هر بال، یک جایگاه دو شاخه قرار گرفته و چهار جایگاه نیز زیر بدنه و یکی هم زیر هر یک از ورودی‌های هوا وجود دارد. این شکاری رهگیر می‌تواند حداکثر 4 موشک فروسرخ سایدواندر، 6 موشک رادار نیم فعال اسپارو یا 6 موشک فونیکس را حمل کند.

نیروی دریایی آمریکا نیاز به موشکی با برد بلند و ضد اهداف کروز شوروی بود و به همین خاطر از شرکت هیوز تقاضا کرد که موشکی بر مبنای ایگل بسازد و نتیجه فونیکس شد. حداکثر برد این موشک رادار فعال به 190 کیلومتر می‌رسد و این در حالی است که تست اولیه موشک تا 220 کیلومتر برد داشت.

کلاهک فونیکس 60 کیلوگرمی با سنسور مجاورتی است و می‌تواند هر هدفی را منهدم کند. F-14 تامکت توانایی برخاست از باند ناو هواپیمابر را با حمل 6 موشک فونیکس دارد، اما به خاطر محدودیت وزنی که راجع به آن توضیح دادیم، امکان فرود با 6 موشک ندارد و باید حتما با 4 موشک فرود بیاید. (مگر اینکه بخواهد در باندهای زمینی فرود بیاید) ترکیب تسلیحات تامکت در برخی نبردهای هوایی به ترتیب زیر بوده است:

• 2 موشک سایدواندر + 6 موشک فونیکس
• 2 موشک سایدواندر + 2 موشک فونیکس + 3 موشک اسپارو
• 2 موشک سایدواندر + 4 موشک فونیکس + 2 موشک اسپارو
• 2 موشک سایدواندر + 4 یا 6 موشک اسپارو

مدل‌های مختلف F-14 تامکت

هواپیمای شکاری اف 14 تامکت که شرح مفصلی از آن را با یکدیگر خواندیم، مدل‌های مختلفی دارد که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم.

1. F-14A تامکت

اولین نسخه تولید شده از سری جنگنده‌های تامکت است که به طور مفصل درباره آن صحبت کردیم. در مجموع 554 فروند از این جت جنگی تولید شده است.

2. F-14 تارپس

در دهه 80 میلادی بود که 50 فروند از نمونه اولیه تامکت به منظور حمل غلاف شناسایی ارتقا یافتند. این اتفاق درست زمانی رخ داد که پروژه ساخت نسخه شناسایی جنگنده F-18 لغو شد. تارپس یک غلاف شناسایی 840 کیلوگرمی است که سه دوربین حمل می‌کند و همه آن‌ها مجهز به قابلیت چرخش به منظور پوشش بیشترین زاویه هستند.

3. F-14A پلاس

در سال 1987 میلادی بود که تصمیم گرفته شد چندین فروند اف 14 تامکت مجهز به یک موتور قدرتمند از کمپانی جنرال الکتریک شوند که F-110JE400 نام داشت. از مراحل اولیه توسعه این جنگنده، قرار بود که تنها 67 فروند با موتور ضعیف TF-30 راهی میدان نبرد شوند، اما به علت افزایش هزینه‌ها و مشکلات مالی، بیش از 500 فروند با همین موتور مشکل‌دار تولید شد.

کارآمدی این موتور جدید به شدت بالا بود و حتی عملکرد خوبی روی F-15 و F-16 از خود نشان داد و در واقع با نصب این موتور روی اف 14 تامکت، تلخی‌های موتور وامانده تی اف 30 از بین رفت. نیروی دریایی 38 فروند اف 14 تامکت مدل +A تولید کرد و 45 فروند از نسخه اولیه را با این موتور ارتقا داد تا در مجموع 85 فروند از آن به خدمت ارتش آمریکا دربیاید.

4. F-14B

شرکت پرتی اند ویتنی وقتی متوجه ناکارآمدی موتور TF-30 شد، تصمیم گرفت آن را با یک نسخه قدرتمندتر به نام F401-P400 ارتقا دهد، اما به علت مشکلات مالی این پروژه لغو شد. البته اف 14 بی در سال 1991 میلادی ارتقا یافت و 67 فروند از این جنگنده با تجهیزاتی مثل بمب‌های هدایت شونده تجهیز شدند. (به این مدل اف 14، لقب بمب کت دادند)

5. F-14D سوپر تامکت

در سال 1991 میلادی، نسخه جدیدی از F-14 با موتور، رادار و سامانه‌های الکترونیکی جدید تولید شد و سوپر تامکت نام گرفت. این مدل مجهز به رادار APG-71 شده و دارای پردازنده دیجیتال است. این رادار به لحاظ تعداد اهداف قابل کشف، تفاوتی با رادار AWG-9 ندارد و می‌تواند با 4 هدف در یک زمان درگیر شود.

برد کشف رادار سوپر تامکت 740 کیلومتر بوده و اگر هدف بزرگی را در نظر بگیریم، برد آن به 380 کیلومتر می‌رسد. در مجموع رادار ای پی جی 71 در برابر جنگ الکترونیک توانمندی بیشتری از خود نشان داده و می‌تواند از هدایت 6 موشک رادار فعال آمرام پشتیبانی کند. (هیچ گاه چنین موشکی روی تامکت نصب نشد)

از دیگر تجهیزات اف 14 سوپر تامکت باید به رایانه چندمأموریتی دیجیتال پیشرفته، سامانه حفاظتی خودکار و سامانه اشتراک گذاری اطلاعات رادار و اپتیک با سایر منابع درگیر در نبرد اشاره کرد. علاوه بر دوربین اپتیکی که زیر دماغه این مدل نصب شده از یک دوربین تصویربردار فروسرخ به منظور کشف اهداف با دید حرارتی بهره می‌برد.

شکاری رهگیر آمریکا در ایران

تنها کشوری که جز آمریکا مجهز به F-14 تامکت شده، ایران است. نیروی هوایی کشورمان در زمان محمدرضا شاه، 80 فروند از این هواپیما سفارش داد که تنها یک فروند تحویل داده نشد و الباقی به خاک ایران وارد شدند. یکی از مشکلاتی که مهندسان ایرانی در حال حاضر با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، سرویس دهی و عملیاتی کردن آن است.

از اف 14 تامکت در جنگ تحمیلی هشت ساله و بر ضد پایگاه‌های عراقی استفاده شد. تعداد پیروزی‌های این جنگنده در این نبرد، 30 مورد گزارش شده است. عمده موفقیت‌ها و پیروزی‌های تامکت به استفاده از موشک فونیکس و سایدواندر باز می‌گردد. به گزارش برخی منابع، عمده اهدافی که شکاری‌های ایران منهدم کردند مربوط به جنگنده‌های میگ و سوخو بود و هیچ گاه تامکت با هم نسل خود مواجه نشد.

در گجت نیوز بخوانید: خودرو زرهی هندی تاتا موتورز، یک هیولای هشت چرخ است هواپیمای ترابری نظامی لاکهید سی-۵ گلکسی چقدر سنگین است و چقدر می تواند حمل کند؟ واکنش روسیه به شایعه آزمایش هسته‌ای در ایران خودرو زرهی بدون سرنشین ATLAS CCV، بی‌رحمانه پا به میدان جنگ می‌گذارد