ممکن است میلیاردها سال پیش، واحه و مناطق زیست پذیر در مریخ بوده باشد!

دانشمندان و ستاره شناسان ناسا با بررسی داده های بدست آمده از مریخ نورد معروف کنجکاوی (Curiosity) به این نتیجه رسیدند که ممکن است میلیاردها سال پیش، واحه و مناطق زیست پذیر در مریخ موجود بوده باشد!

اگر می‌توانستیم یک ماشین زمان پیدا کنیم و به چیزی حدود 3.5میلیارد سال پیش سفر کنیم، احتمالا لقبی غیر از سیاره سرخ را به سیاره مریخ می‌دادیم! بسیاری از دانشمندان معتقدند در گذشته های بسیار دور، نه تنها این سیاره سرشار از آب مایع و حتی اقیانوس بوده، بلکه این احتمال کاملا وجود دارد که حیات هم در مریخ شکل گرفته بوده باشد. کشف جدید دانشمندان ناسا (NASA) هم به طرز هیجان‌انگیزی احتمال واقعی بودن این ادعا را بالا می‌برد چرا که آن‌ها اخیرا با بررسی داده های بدست آمده از کاوشگر کنجکاوی به این نتیجه رسیده‌اند که احتمالا میلیاردها سال پیش، واحه و مناطق زیست پذیر در مریخ وجود داشته است!

واحه و مناطق زیست پذیر در مریخ

نحوه تشکیل واحه ؛ همانطور که مشاهده می‌کنید، جریانات خفیف آبی از قله‌های کوه‌ها به به حفره یا گودالی واقع در کوهپایه آن‌ها سرازیر می‌شود و باعث ایجاد برکه‌هایی عمدتا کم عمق می‌شود. به این برکه ها در صورتی که بتوانند میزبان حیات باشند، واحه (Oasis) گفته می‌شود

ابتدا باید بگوییم اگر با اصطلاح “واحه” آشنایی ندارید، این اصطلاح علمی و جغرافیایی به مناطقی اطلاق می‌شود که در دل صحراها و بیابان‌های بایر و زیست ناپذیر شکل گرفته‌اند اما به علت وجود برکه های آب در آن‌ها، مناطقی زیست پذیر هستند. البته اگر بخواهیم کمی بحث را تخصصی‌تر و دقیقتر بکنیم، باید بگوییم که در زبان انگلیسی کلمه‌ای بنام Oasis وجود دارد که در زبان فارسی دو معادل واحه یا مَرغزار برای آن درنظر گرفته شده است. اما برخلاف واحه و مَرغزار که در زبان فارسی به مناطقی سرسبز در دل صحرا گفته می‌شوند، کلمه Oasis به نقطه‌ای از صحرا یا بیابان اشاره دارد که علی رغم وجود آب و حیات، اما در این منطقه لزوما پوشش گیاهی وجود ندارد و می‌تواند کاملا خالی از هرگونه پوشش گیاهی باشد. در نتیجه وقتی ما در این مقاله به کلمه “واحه” اشاره می‌کنیم، منظورمان همان کلمه Oasis است.

اگر سال‌ها است که اخبار نجوم را دنبال می‌کنید، قطعا بخاطر دارید که در سال 2012، کاوشگر کنجکاوی با موفقیت به گودال گِیل (Gale) در مریخ رسید. البته اگر بخواهیم کمی علمی‌تر به این موضوع نگاه کنیم، باید بگوییم که گِیل، در اصل یک دهانه برخوردی است چرا که دانشمندان معتقدند عامل بوجود آورنده این گودال، به احتمال بسیار زیاد، برخورد شهاب سنگ با سطح مریخ در این نقطه بوده است.

هدف کاوشگر کنجکاوی این بود که با بررسی بیشتر این گودال عظیم 150کیلومتری بتواند نشانه های حیات میکروسکوپی در گذشته‌های دور سیاره سرخ را کشف کند. دلیل انتخاب گِیل هم این بود که ناسا با بررسی‌های پیشین خودش به این نتیجه رسیده بود که به احتمال بسیار زیاد در این گودال، می‌توان نشانه‌هایی از وجود آب در مریخ را کشف کرد.

مریخ نورد کنجکاوی هم به هیچ عنوان دانشمندان ناسا را ناامید نکرد و با کشف آثار فراوانی از خاک رس و مواد معدنی‌ای که بیشتر داخل آب پیدا می‌شوند، توانست اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان را مجاب کند که میلیاردها یا حتی میلیون‌ها سال پیش در مریخ، آب وجود داشته است.

اما اخیرا دانشمندان ناسا با بررسی داده های جدید کنجکاوی، به این نتیجه رسیدند که ممکن است میلیاردها سال پیش در دهانه برخوردی گِیل، جریانات و انشعابات آبی‌ای به وجود آمده باشد که درنهایت منجر به شکل‌گیری واحه و مناطق زیست پذیر در مریخ شده‌اند. اگر این موضوع واقعیت داشته باشد، آنگاه می‌توانیم بگوییم که مریخ، همیشه بیابان یخ‌زده‌ای که اکنون از آن سراغ داریم، نبوده و تغییرات اقلیمی شدید باعث تغییر ظاهر و شکل این سیاره شده است.

آقای ویلیام رَپین (William Rapin) که مقاله مربوط به این کشف ناسا هم به قلم و تحت نظارت او نوشته شده است، صحبت‌های جالبی در رابطه با تغییرات اقلیمی مریخ مطرح کرده است:

دلیل اینکه ما دهانه گیل را به عنوان مقصد کاوشگر کنجکاوی انتخاب کردیم این بود که می‌دانستیم در این دهانه برخوردی، می‌توانیم اطلاعاتی راجع به تغییرات اقلیمی مریخ بیابیم. سوالی که در این رابطه وجود دارد این است که تغییرات اقلیمی مریخ دقیقا در چه زمانی آغاز شده‌اند و اینکه آیا در گذشته های دور، مریخ توانایی میزبانی از حیات میکروبی را داشته است؟

دلیل اهمیت حیات میکروبی این است که این شکل از حیات، پایه و اساس ایجاد حیات در سطوح بالاتر محسوب می‌شود. به عنوان مثال در سیاره خودمان هم همه چیز از حیات میکروبی آغاز شد و سپس طی دوره‌های طولانی و پیچیده تکامل، حیات میکروبی به حیاتی که هم‌اکنون در سیاره زمین شاهد آن هستیم، تبدیل شد. همانطور که قطعا می‌دانید، همین حالا هم حیات میکروبی در سطح سیاره ما وجود دارد و اگر به هر دلیلی، این حیات میکروبی نابود شود، آنگاه حیات تمام موجودات زنده دیگر هم به اتمام خواهد رسید.

تصویری از یک واحه در منطقه آلتیپلانو واقع در آمریکای جنوبی (کشور شیلی) که از واحه های مشهور کره زمین هم محسوب می‌شود

نکته جالب این است که ادعا می‌شود در حال حاضر، احتمال وجود حیات میکروبی در مریخ چیزی نزدیک به غیرممکن است و مقاله‌ای که در ادامه معرفی می‌کنیم هم به همین موضوع اشاره دارد. اما در هر صورت عدم وجود حیات میکروبی در زمان حال، به هیچ عنوان به این معنی نیست که در گذشته هم احتمال شکل گیری اینگونه حیات در مریخ وجود نداشته است. درواقع بسیاری از دانشمندان معتقدند که میلیون‌ها یا میلیاردها سال پیش، شرایط برای شکل گیری حیات میکروبی در سیاره مریخ هم در حد قابل قبولی بالا بوده است.

آقای رپین در این زمینه هم نظرات جالبی دارد:

ما می‌دانیم که در سیاره خودمان، حیات میکروبی چیزی بوده که موجب ایجاد حیات در سطوح بالاتر شده است. از آنجایی که حیات میکروبی در سیاره ما از داخل اقیانوس‌ها و آب‌ها شروع شده، در نتیجه وجود حیات میکروبی در واحه های سیاره مریخ هم ممکن است در گذشته بسیار دور، دقیقا همین اتفاق را رقم زده باشد!

کشفیات کاوشگر کنجکاوی

اما شاید این سوال برایتان بوجود آمده باشد که کاوشگر کنجکاوی دقیقا چه چیزی را کشف کرده که باعث شده دانشمندان ناسا به احتمال وجود واحه و مناطق زیست پذیر در مریخ پی برده باشند؟ آقای رَپین و همکاران او پاسخ این سوال را اینگونه می‌دهند:

تیم ما مدت‌ها پیش به این نتیجه رسید که این منطقه بخصوص از مریخ، دارای دوره های متناوب خشکسالی و تَرسالی بوده است. ولی نمکی که ما اخیرا در جزیره ساتِن کشف کردیم به ما این ایده را داد که ممکن است در دوره‌های تَرسالی مریخ، نه تنها آب ساده بلکه شورآب (آب سرشار از نمک) هم در سطح این سیاره جاری شده بوده باشد.

در توضیحات بالا به جزیره ساتِن اشاره شد. اگر بخواهیم کمی بهتر شما را با این به اصطلاح جزیره آشنا کنیم، باید بگوییم که جزیره ساتِن (Sutton Island) نام ناحیه‌ای از مریخ است که در کوه شارپ (Mount Sharp) قرار گرفته است. کوه شارپ هم که از اصلی‌ترین نقاط دهانه گِیپ که کاوشگر کنجکاوی به آنجا فرستاده شده، محسوب می‌شود.

آقای رَبین در ادامه صحبت‌هایش در رابطه به کشف جدید مریخ نورد کنجکاوی به این موضوع اشاره کرد که نمک پیدا شده در جزیره ساتن، موضوعی بسیار مهم به حساب می‌رود چرا که به طور کلی وقتی یک دریاچه به طور کامل خشک می‌شود، اثراتی از نمک خالص به جای می‌گذارد. اما نمک یافت شده در جزیره ساتن با نمک به جای مانده از دریاچه های عادی تفاوت‌های مهمی دارد. اصلی‌ترین تفاوت این نمک‌ها با نمک‌های عادی این است که اولا آن‌ها نمک‌های دریایی سرشار از مواد معدنی هستند و دوم هم اینکه در کانی های نمک یافت شده در جزیره ساتن، آثاری از رسوبات دیده می‌شود. پس واضح است که آن‌ها نمک خالص نیستند. در نتیجه احتمالا این نمک‌ها به علت تبلور آب شورآب‌های کم عمق موجود در این ناحیه به وجود آمده‌اند.

تصویری از کاوشگر/مریخ‌نورد کنجکاوی در خاک مریخ

آقای ربین به نیابت از تیم خودش در مقاله منتشر شده توسط او می‌گوید:

از آنجایی که سیاره مریخ و سیاره ما در روزهای ابتدایی پیدایششان بسیار شبیه به یکدیگر بوده‌اند، می‌توان گفت که شورآب موجود در جزیره ساتن احتمالا شباهت‌های زیادی با دریاچه‌های نمک زمینی، مخصوصا دریاچه‌های نمک موجود در آلتیپلانو (Altiplano، منطقه‌ای واقع در آمریکای جنوبی) داشته است. جریانات آبی که از نوک قله های رشته کوه های آند به سمت دامنه‌های آن سراریز می‌شوند، باعث ایجاد دریاچه های نمک و واحه های زیست پذیر بسیاری در دل طبیعت بایر و زیست ناپذیر این منطقه شده‌اند. در نتیجه این اتفاق ممکن است دقیقا در دهانه برخوردی گِیل واقع در مریخ هم رخ داده باشد و باعث بوجود آمدن مناطقی زیست پذیر در این منطقه شده باشد.

او در ادامه به برخی شباهت‌های مهمی که بین واحه های آلتیپلانو و واحه های احتمالی موجود در مریخ وجود دارد هم اشاره کرد:

واحه های موجود در آلتیپلانو علی رغم سرشار بودن از آب و حیات، اما دارای پوشش گیاهی نیستند که این موضوع می‌تواند شباهت بسیار مهمی بین واحه های این منطقه و واحه های مریخ قلمداد شود. علاوه‌بر این، درست مانند واحه هایی که ممکن است میلیاردها سال پیش در مریخ شکل گرفته باشند، واحه های منطقه آلتیپلانو هم دارای دوره های ترسالی و خشکسالی هستند که در دوره های خشکسالی، بعضا به طور کامل، این واحه‌ها خشک می‌شوند!

با بررسی بیشتر داده های ثبت شده توسط کاوشگر کنجکاوی، آقای رَپین و تیم او در ناسا متوجه شدند که هرچه به ارتفاعات کوه شارپ در مریخ نزدیک شویم، آثار خشکسالی بیشتری مشاهده می‌شود. اما این آثار به صورت خطی نیستند و نمی‌توان به طور واضح اعلام کرد که از یک نقطه به بعد، دیگر هرگز آثار تَرسالی مشاهده نمی‌شود. این موضوع بار دیگر احتمال وجود واحه و مناطق زیست پذیر در مریخ را افزایش می‌دهد چرا که در واحه های جزیره ساتن هم آثاری از دوره های خشکسالی و ترسالی مشاهده شده بود. در نتیجه اکنون می‌توان نتیجه گرفت این واحه‌ها نه تنها واقعا وجود داشته‌اند، بلکه به احتمال بسیار زیاد از همان کوه شارپ هم نشات می‌گرفته‌اند.

تصویری از بیابان بایر و زیست ناپذیر منطقه آلتیپلانو که تنها به لطف وجود واحه های این منطقه، زیست پذیر شده است.

بنظر می‌رسد با وجود تمام شواهدی که تاکنون در رابطه با زیست پذیر بودن مریخ در گذشته های دور کشف شده، کشف جدید دانشمندان مبنی بر وجود واحه و مناطق زیست پذیر در میلیاردها سال پیش هم می‌تواند به نوعی مهر تاییدی بر این شواهد بگذارد. اکنون علم به جایی رسیده که احتمال زیست پذیر بودن مریخ در گذشته های دور را به مراتب بیشتر از احتمال بایر و زیست ناپذیر بودن همیشگی این سیاره می‌داند!

در نتیجه شاید بتوان گفت تنها سوال مهمی که اکنون وجود دارد این است که زیست پذیر بودن مریخ در گذشته های دور، آیا باعث بوجود آمدن حیات هم شده است؟ حیاتی که ممکن است میلیاردها سال پیش از بین رفته باشد یا حتی هنوز هم بقایای آن در سیاره سرخ باقی مانده باشد! ضمن اینکه تئوری‌هایی که اشاره به شکل گیری حیات در مریخ و سپس منتقل شدن آن به سیاره زمین دارند هم اکنون بیش از پیش می‌توانند برای خود طرفدار دست و پا کنند!