تاریخچه‌ی اژدها؛ از هیولاهایی که نفس آتشین داشتند چه می‌دانیم؟

این روز‌ها در بسیاری از سریال‌ها و فیلم‌های تخیلی از هابیت گرفته تا بازی تاج و تخت تعدادی اژدها با نفس آتشین می‌بینیم؛ اما این هیولاهای افسانه‌ای از کجا آمده‌اند؟

اژدها محبوب‌ترین و قوی‌ترین موجود افسانه‌ای در میان مردم است و افراد زیادی برای قرن‌ها فکر می‌کردند که آنها وجود دارند. داستان‌های مربوط به اژدهایان در فرهنگ‌های زیادی از آمریکا و اروپا گرفته تا هند و چین دیده می‌شوند. این جانوران با تاریخچه غنی خود و به شکل‌های مختلف همچنان در کتاب‌ها، فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی حضور دارند تا یک قهرمان شجاع پیدا شود و آنها را بکشد.

اژدها؛ افسانه‌ای که هنوز جذاب است

دقیقا مشخص نیست که اژدها چه زمانی و از کجا وارد فرهنگ عامیانه شود؛ اما این موجودات پرنده ترسناک حتی در تمدن یونان باستان و سومر هم دیده می‌شوند. Scott G Bruce در مقدمه خود برای کتاب The Penguin Book of Dragons اینگونه توضیح می‌دهد:

اژدهایان در دوران باستان به شکل خزنده‌هایی غول‌پیکر دیده می‌شدند که آماده بودند افراد را با دم خود له کنند و آنها را با نفس سمی خود بکشند.

برای بخش زیادی از تاریخ، اژدها نیز همانند سایر موجودات اسطوره‌ای دیده میشد که گاهی اوقات حافظ افراد و مفید بودند و گاهی اوقات نیز به موجودی خطرناک و آزار دهنده تبدیل می‌شد. هرچند که این تصویر با گسترش مسیحیت در جهان تغییر کرد و اژدها با شرارت پیوند پیدا کرد. آنها حتی به عنوان نماد شیطان شناخته شدند.

در قرون وسطا اکثر مردم هر آنچه در مورد اژدها می‌دانستند را در انجیل خوانده بودند و از آنجایی که اکثر مسیحیان در آن زمان به معنی تحت‌اللفظی انجیل باور داشتند،‌ گمان می‌کردند که موجودی به شکل و شمایل اژدها وجود خارجی دارد. وقتی به توصیف هیولای بزرگی به نام لویاتان در سفر ایوب در عهد عتیق نگاه می‌کنید، تصویر اژدها جلوی چشمان شما نقش می‌بندد:

 در پشتش ردیفی از سپرها در کنار هم قرار گرفته‌اند و هر کدام آنچنان به دیگری نزدیکند که حتی هوا هم از بین آنها نمی‌گذرد. آنها محکم به همدیگر وصل شده‌اند، آنها به هم چسبیده‌اند و از همدیگر جدا نمی‌شوند. به همراه هوایی که از بینی خارج می‌شود، جرقه‌هایی از آتش دیده می‌شوند و چشمانش همچون پرتو‌های خورشید در هنگام سحر است. شعله‌های آتش از دهانش خارج می‌شوند و همه‌ را به آتش می‌کشند.

از سوراخ‌های بینی او همچون دیگی که روی آتشی از نی قرار دارد، دود خارج می‌شود و نفسش ذغال را به آتش می‌کشد. شعله‌های آتش نیز از دهانش بیرون می‌جهند.

باور به اژدها فقط بر پایه افسانه و اسطوره نبود و شواهدی نیز در این رابطه وجود داشت. حداقل مردم در سالیان گذشته اینگونه فکر می‌کردند. برای سالیان زیاد کسی نمی‌دانست که استخوان‌های بزرگی که گهگاه در قسمت‌های مختلف زمین یافت می‌شوند به چه چیزی مربوط هستند و منطقی‌ترین گزینه هم تایید وجود اژدها بود. در آن زمان مردم در رابطه با دایناسورها هیچ اطلاعاتی نداشتند.

انواع مختلف اژدها چگونه هستند؟

اگرچه اکثر افراد به راحتی می‌توانند یک اژدها را تصویر کنند؛ اما توصیفات مربوط به اژدها در فرهنگ‌های مختلف تفاوت قابل توجهی با هم دارند. در برخی فرهنگ‌ها اژدها می‌تواند پرواز کند و در برخی دیگر خزنده‌ای غول‌پیکر است؛ در برخی آنها می‌توانند صحبت کنند و از دهانشان آتش به بیرون پرتاب کنند و در برخی دیگر اینگونه نیستند.

در برخی مناطق آنها کمی بزرگتر از سایر جانوران هستند؛ اما در برخی دیگر حتی باید بال آنها را با معیار کیلومتر اندازه گرفت. حتی در مورد مکان زندگی این هیولاها هم اختلاف نظر وجود داشت. برخی گمان می‌کردند که آنها در قصرهایی در زیر اقیانوس زندگی می‌کنند و برخی نیز فکر می‌کردند که می‌توان آنها را در غارهایی در دل کوه‌ها یافت.

کارول رز، پژوهشگر برجسته فرهنگ عامه در کتاب خود اینگونه در مورد اژدها توضیح می‌دهد:

اژدها ترکیبی از ویژگی‌های جانوران مختلف را در خود دارد. آنها در هند سر فیل را دارند و در خاور میانه با سر شیر یا یک پرنده شکاری تصویر می‌شوند. حتی در برخی فرهنگ‌ها به شکل یک خزنده با چندین سر هستند. رنگ‌ بدن آنها نیز ممکن است سبز، قرمز و مشکی باشد و در مواردی هم اژدها‌یانی عجیبی به رنگ‌های زرد، آبی و حتی سفید وجود دارند.

با توجه به اینکه این جانور در فرهنگ‌های مختلف به شکل‌های گوناگون دیده شده است، می‌توان گفت که بر اساس به انتظارات فرهنگی و ادبی هر دوره شکل گرفته‌اند. امروزه نیز اژدها‌ جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ عامیانه دارد و از کودکان گرفته  (در انیمیشن چگونه اژدهای خود را تربیت کنیم)‌ تا بزرگسالان (سریال بازی تاج و تخت و فیلم هابیت) را به خود جذب کرده است.

این موجود افسانه‌ای از کجا آمده است؟

واژه Dragon (اژدها) از Draconta به معنی «نگاه کردن، محافظت کردن» در یونان باستان گرفته شده است که نشان می‌دهد این جانور از گنج‌های مهم همچون کوه‌هایی از طلا، سکه و جواهر محافظت می‌کرده است. البته حیوانی به این بزرگی قطعا نیازی به پرداخت پول برای کاری نداشته و به همین خاطر هم احتکار طلا معنایی برای او ندارد.

در واقع گنج ارزشی نمادین داشته است و این مورد هم به اژدها مربوط نبوده بلکه به عنوان پاداشی برای جنگجوی شجاعی که اژدها را بکشد، به حساب می‌آمد. اژدهایان یکی از معدود هیولاهای قدرتمند و ترسناک دنیای اسطوره‌ها هستند که صرفا برای کشته شدن به وجود آمده‌اند. وجود آنها به خودی خود ارزشی ندارد، بلکه تا حد زیادی فقط به عنوان مانعی در برابر ماجراجویان جسور دیده می‌شوند.

دیگر موجودات افسانه‌ای همچون ترول‌ها (موجوداتی به شکل غول)، الف‌ها (موجوداتی ریز اندام و نامیرا) و پریان با افراد تعامل می‌کنند. آنها گاهی به انسان‌ها کمک می‌کنند و گاهی هم شرور هستند؛ اما نقش اصلی آنها هیچ وقت وجود داشتن به عنوان هدفی برای جنگجویان نیست.

کلیسای مسیحی نیز با خلق افسانه‌های زیادی از مبارزات قدیسان با شیطان در شکل اژدها به این تصویر دامن زد.

معروف‌ترین آنها نیز داستان جورج قدیس است که گفته می‌شود وارد شهری شد که توسط یک اژدهای وحشتناک تهدید میشد. جورج شاهزاده خانم زیبای شهر را نجات داد و با استفاده از علامت صلیب از خود در برابر اژدها حفاظت کرد و در نهایت آن را کشت. مردم شهر نیز با مشاهده شجاعت و ایمان جورج، فورا همگی به مسیح ایمان آوردند.

کشتن اژدها نه تنها فرصت خوبی برای رشد موقعیت اجتماعی یک قدیس، شوالیه یا هابیت جویای نام بود؛ بلکه بر اساس افسانه‌ها به عنوان روشی برای جمع کردن یک ارتش هم دیده میشد. کتاب Encyclopedia of Things That Never Were به این موضع پرداخته است:

با استفاده از دندان اژدها می‌توان به راحتی تعداد نیروهای مسلح یک کشور را افزایش داد. اولین بار کادموس پادشاه تبس از این روش استفاده کرد. اول از همه یک تکه زمین که مناسب کشت است را پیدا کنید. سپس هر اژدهایی که در نزدیک شما است را بکشید و تمامی دندان‌هایش را بکشید. دندانها را همچون دانه‌های گندم در زمین قرار دهید و با لایه نازکی از خاک بپوشانید. حالا بروید کنار و کمی صبر کنید.

در مرحله بعدی جنگجویانی با زره‌های برنزی و با شمشیر‌ها و سپر‌هایی در دست از زمین بیرون می‌آيند. مشخصا این سربازهای زاده از دندان اژدها خیلی حوصله ندارند و اگر دشمنی را در برابر خود نبینند با همدیگر به ستیز خواهند کرد. به همین خاطر بهتر است این کار را در مواقعی که دشمن نزدیک شما است، انجام دهید.

برخی پژوهشگران بر این باورند که نفس آتشین اژدها از تصاویر کشیده شده از دروازه جهنم الهام گرفته شده است. به عنوان مثال دروازه جهنم توسط Hieronymus Bosch نقاش هلندی و البته دیگر افراد به شکل دهان یک اژدها تصویر شده است که شعله‌های آتش و دود از آن خارج می‌شوند.

اگر شخصی نه تنها به جهنم (به شکل مملو از آتش)‌، بلکه به اژدها به عنوان نمادی از شیطان باور داشته باشد؛ اینکه دروازه جهنم به شکل دهان یک اژدها باشد برایش منطقی جلوه خواهد کرد.

آيا اژدها واقعیت دارد؟

اگر از قرون وسطا فاصله بگیریم، امروزه کمتر کسی پیدا می‌شود که به وجود اژدها باور داشته باشد. مگر می‌شود در دنیایی که مملو از ماهواره‌های گوناگون و گوشی‌های هوشمند آماده عکاسی و فیلم‌برداری است، یک جانور غول پیکر آتشین وجود داشته باشد که پرواز کند و دیده نشود.

البته چند صد سال پیش افرادی که به مالزی رفته بودند، شهادت می‌دادند که اژدها وجود دارد و آنها به چشم خود آن را دیده‌اند. آنها در واقع اژدهای کومودو را دیده بودند که نوعی مارمولک بزرگ به حساب می‌آيد. این جانور گوشت‌خوار رفتاری تهاجمی دارد و طول آن می‌تواند در مواردی نادر به ۳ متر هم برسد.

جالب اینجاست که به خاطر شباهت آنها به اژدهای افسانه‌ای، مردم گمان می‌کردند که اگر کومودو شما را گاز بگیرد، می‌میرید؛ زیرا دهان آنها مملو از نوعی باکتری سمی است. تا اینکه در سال 2013 تیمی از پژوهشگران دانشگاه Queensland به این باور غلط پایان دادند. همچنین دانشمندان غربی برای اولین بار در سال 1910 وجود این جانور را تایید کردند، در صورتی که سال‌ها قبل‌تر شایعات مربوط به آنها دهان به دهان می‌گشت.

درست است که اژدها وجود خارجی ندارد؛ اما جذابیت این جانور افسانه‌ای به حدی بالاست که قرن‌های زیادی در فرهنگ‌های مختلف بوده است و در آینده نیز همچنان علاقه‌مندان به آثار تخیلی را جذب خود خواهد کرد.