آیا کارایی واکسن کرونا برای توقف پاندمی در دنیای واقعی کافی است؟

کارایی واکسن کرونا کمپانی آمریکایی فایزر (Pfizer) در دنیای واقعی و بر اساس آمار و ارقام موجود در مورد بیماری کووید 19 چگونه خواهد بود؟ در بررسی این مسئله با ما همراه باشید.

در حالی که کمپانی آمریکایی فایزر (Pfizer) اطلاعات اولیه را در مورد کارایی واکسن کرونا خود منتشر کرده، متخصصان جنبه‌های مختلف استفاده از چنین دارویی برای مقابله با پاندمی کووید 19 را مورد بررسی قرار داده‌اند. در ادامه با ما همراه باشید تا نگاه دقیق به جنبه‌های مختلف این مسئله بیاندازیم.

در چند روز گذشته فایزر به همراه کمپانی بیونتک (BioNTech)، اعلام کردند که عملکرد واکسن کووید 19 ساخته شده توسط این دو شرکت بیشتر از حد انتظار بوده است. البته تا به امروز تلاش‌های زیادی برای ساخت دارویی به منظور مقابله با ویروس کرونا انجام شده و واکسن فایزر هم تنها دارویی نیست که در مراحل نهایی آزمایش قرار دارد. با این حال ابعاد عظیم تحقیقات انجام شده روی این واکسن و همچنین جزئیات پژوهش و عملکرد دارو باعث افزایش امیدواری مردم جهان برای رسیدن به پایان همه‌گیری اخیر شده است.

این‌طور که به نظر می‌رسد، فاصله چندانی تا توزیع گسترده و جهانی واکسن فایزر نداریم و به همین دلیل، قصد داریم تا نگاهی آماری به این مسئله بیاندازیم. جالب است بدانید که متخصصان علوم آماری نقش مهمی در تحقیقات پزشکی این‌چنینی دارند و تنها با بررسی آمار موجود می‌توان به اطلاعات مهمی در مورد کارایی واکسن کرونا و اتفاقات ماه‌های آینده دست یافت.

کارایی واکسن کرونا چقدر است؟

به صورت کلی مشخص کردن تاثیر یک واکسن کار راحتی نیست. دانشمندان برای این نوع تحقیقات به عده مشخصی از داوطلبان واکسن واقعی را تزریق کرده و به گروه دیگری دارونما می‌دهند. از این طریق می‌توان تعیین کرد که آیا داروی ساخته شده کارایی واقعی دارد یا خیر؟

در قدم بعدی افراد داوطلب باید در معرض آلودگی قرار بگیرند؛ البته در مواردی مانند داروی ایدز یا ابولا (Ebola)، استفاده از دارونما برای بررسی کارایی داروی اصلی کار اخلاقی به حساب نمی‌آید، چرا که نرخ مرگ و میر مبتلایان بسیار بالا بوده و متخصصان ترجیح می‌دهند تا تمامی داوطلبان را با داروی واقعی مورد درمان قرار دهند.

با این وجود چنین مشکلی در مورد کووید 19 وجود ندارد و می‌توان به کمک دارونما اطلاعات دقیق‌تری را در مورد کارایی واکسن کرونا به دست آورد. با این حال تا به امروز هیچ مقاله‌ای تهیه نشده که در آن دانشمندان عمدا شخصی را در معرض ذرات ویروسی کرونا قرار دهند و به همین دلیل، تمامی داوطلبان آزمایش کسانی هستند که به صورت طبیعی این بیماری را از دیگران گرفته‌اند.

عملکرد دقیق یک واکسن بر اساس تعداد افراد آلوده شده به بیماری کووید 19 در گروه دارونما و گروه داروی واقعی مشخص می‌شود؛ در تحقیقات کمپانی فایزر 44 هزار نفر شرکت داشتند که به 21999 نفر از آن‌ها واکسن واقعی تزریق شده بود.

محققان معمولا برای تحلیل آماری تاثیر یک واکسن، حد و مرز مشخصی را در نظر می‌گیرند که در صورت رسیدن نتایج تحقیقات به این حدود، می‌توان رسما اعلام کرد که واکسن مورد نظر موثر است. حال اگر تعداد افراد بهبود یافته به اندازه کافی نباشد و آمار موجود به حد و مرز تعیین شده نرسد، همیشه این احتمال خواهد بود که داروی به کار رفته کاملا بی‌تاثیر است.

جزئیات تحقیقات فایزر

متخصصان فایزر و بیونتک تصور می‌کردند که کارایی واکسن کرونا آن‌ها 60 درصد خواهد بود و بر اساس این تصور، انتظار می‌رفت که در میان افراد مورد آزمایش، کمتر از 164 نفر هیچ مصونیتی از دارو نگیرند. با این حال زمانی که نتایج به دست آمده از آنچه انتظار می‌رفت بهتر بود، فایزر گزارشی مقدماتی را منتشر کرد و از کارایی 90 درصدی واکسن خود خبر داد.

در واقع کارایی 60 درصدی مربوط به واکسن‌های معمولی آنفولانزای فصلی بوده و در حالی که فایزر در گروه دارونمای خود 84 مورد ابتلا داشت و در گروه داروی واقعی هم 4 نفر به کووید 19 مبتلا شدند، می‌توان گفت که عملکرد واکسن شرکت مورد نظر بسیار بهتر از واکسن آنفولانزا است.

البته باید خاطر نشان کرد که استفاده از این واکسن برای بررسی وضعیت 44 هزار نفر، در مقایسه با جمعیت کل سیاره بسیار ناچیز است، اما متخصصان می‌توانند با در نظر گرفتن همین آمار کوچک، پیش‌بینی قابل قبولی در مورد توزیع جهانی واکسن کووید 19 داشته باشند.

در تحقیقات فایزر گروه‌های سنی و نژادی مختلف حضور داشتند، اما گفته شده که برای بررسی کارایی واکسن کرونا به منظور محافظت از افراد آسیب‌پذیر، باید تحقیقات دقیق‌تری انجام شوند. به این ترتیب انتظار می‌رود که عملکرد واکسن فایزر در دنیای واقعی و در سطح جهانی کمتر از 90 درصد باشد و به علاوه، چالش‌های مختلفی سر راه توزیع این واکسن وجود دارند که مهم‌ترین آن‌ها، نیاز به نگهداری دارو در دمای 70- درجه سانتی‌گراد است. این واکسن از نوع داروهای mRNA بوده که برای حفظ کارایی باید در دماهای بسیار پایین نگهداری شوند.

کارایی واکسن کرونا در مقیاس بزرگ

در دنیای واقعی این احتمال وجود دارد که شرایط نگهداری از واکسن کاملا به صورت استاندارد نباشد و به واسطه تغییرات دمایی و سهل‌انگاری‌های گوناگون، تاثیر دارو از بین برود. به همین دلیل همیشه می‌توان انتظار داشت که تاثیر واکسن مورد نظر پایین‌تر از 90 درصد شرایط استاندارد باشد.

در کنار بحث کارایی واکسن کرونا موضوع ایمنی این دارو هم مطرح شده و اگر قرار باشد که مردم جهان به صورت گسترده از آن استفاده کنند، باید اطمینان ویژه‌ای نسبت به این ایمنی وجود داشته باشد. برای تحقیقات فایزر، در میان 22 هزار نفری که واکسن به آن‌ها تزریق شد، عده‌ای از بروز نشانه‌هایی همانند آنچه بعد از تزریق واکسن آنفولانزا رخ می‌دهد، خبر دادند. با این حال خبری از تاثیرات جانبی عجیب و غیر معمول در میان داوطلبان نبوده است.

با این حال چگونه می‌توان مطمئن بود که تزریق واکسن فایزر به میلیون‌ها نفر، بروز آثار جانبی خطرناک و حتی مرگبار در عده زیادی از افراد را به دنبال نخواهد داشت؟

متخصصان آمار می‌گویند که در 22 هزار داوطلب تحقیق فایزر، هیچ آثار جانبی بروز نکرده و به همین ترتیب، می‌توان با اطمینان 95 درصدی تخمین زد که به صورت کلی، احتمال بروز مشکل تنها 1 در 10 هزار خواهد بود. این عدد به نظر ناچیز است، اما وقتی جمعیت 300 میلیونی آمریکا که در اول صف واکسیناسیون قرار دارند را در نظر می‌گیریم، می‌توان تخمین زد که به احتمال قوی آثار جانبی قابل توجهی در 30 هزار نفر از شهروندان ایالات متحده بروز خواهد کرد.

به همین دلیل متخصصان تلاش دارند تا با انجام تحقیقات بیشتر این موضوع را روشن‌تر کنند، چرا که ایمنی یک داروی جدید به اندازه کارایی دارو مهم بوده و نباید به هیچ وجه آن را دست‌کم گرفت.

کارایی واکسن کرونا برای جمعیت جهانی

دانشمندان مشغول کسب اطمینان از این موضوع هستند که هیچ آثار جانبی جدی و قابل توجهی با تزریق واکسن جدید فایزر بروز نمی‌کند، اما حتی در صورت خفیف بودن این آثار، احتمال لطمه وارد شدن به شهرت واکسن مورد نظر و کاهش تمایل مردم به استفاده از آن وجود خواهد داشت.

همان‌طور که انتظار می‌رود، بحث ساخت و آزمایش واکسن تمامی ماجرا را پوشش نمی‌دهد و موضوع مهم‌تر، نحوه توزیع و استفاده از واکسن است؛ متخصصان زیادی در حال حاضر در تلاش‌اند تا برنامه‌هایی گسترده و جهانی برای واکسیناسیون مردم تهیه کنند، اما جزئیات چنین برنامه‌هایی به چند فاکتور وابسته خواهد بود.

هم‌اکنون دولت بریتانیا سفارش 40 میلیون دوز داروی فایزر را ثبت کرده و از آنجایی که برای رسیدن به صد درصد کارایی واکسن کرونا باید دو دوز از آن به افراد تزریق شود، این مقدار برای 20 میلیون نفر از شهروندان این کشور کافی خواهد بود. تعداد افراد بالای 55 سال در بریتانیا حدودا 20 میلیون است، اما ساخت و تحویل داروی جدید فایزر چالش‌برانگیز بوده و انتظار می‌رود که زمان قابل توجهی تا رسیدن این واکسن به افراد مورد نظر صرف شود.

هدف از واکسیناسیون هم موضوع دیگری بوده که نوع استراتژی‌های طراحی شده برای پخش دارو میان مردم را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ به عنوان مثال واکسن‌های دوران بچگی مانند داروی سرخک، برای رسیدن به مصونیت جمعی یا همان مصونیت گله‌ای (herd immunity) در سطح جهانی توزیع می‌شوند و از این طریق هدف مسئولین بهداشتی رسیدن به وضعیتی بوده که حداکثر میزان ممکن از جمعیت کشورها در مقابل سرخک واکسینه شده باشند.

با این حال می‌بینیم که دوزهای سفارش داده شده از واکسن کووید 19 به حدی نیستند که رسیدن به وضعیت مصونیت جمعی را تضمین کنند.

مصونیت گله‌ای

دلیل اصلی مطرح شدن بحث مصونیت جمعی رساندن جمعیت کشورها به حالتی بوده که عده زیادی از افراد به ویروس آلوده شده باشند و دیگر بیماری کووید 19 بین اعضای جوامع منتقل نشود. این مسئله به فاکتوری با نام «عدد تولیدمثل» یا R وابسته بوده که همان تعداد افرادی سالمی است که هر شخص مبتلا قادر به آلوده کردن آن‌هاست. این عدد برای کووید 19 حدودا سه بوده و به همین دلیل، می‌توان تخمین زد که باید حداقل 67 درصد مردم جهان برای رسیدن به وضعیت مصونیت گله‌ای، به ویروس کرونا جدید آلوده شوند.

البته این وضعیت با مصون کردن 67 درصد جمعیت کشورها به وسیله واکسن فراهم می‌شود. برای از بین بردن کامل ویروس هم باید تعداد بیشتری از مردم واکسینه شوند.

با این حال اگر کارایی واکسن کرونا در حدود 60 درصد باشد، رسیدن به مصونیت گله‌ای و توقف انتقال بیماری بین افراد جامعه، حتی با واکسینه کردن تمامی مردم جهان هم امکان‌پذیر نخواهد بود. برخی متخصصان هم معتقدند که تخمین‌های حال حاضر در مورد مصونیت جمعی کووید 19 کمی بدبینانه هستند و اگر هم اکنون حدودا 20 درصد مردم کشورها به این بیماری مبتلا باشند، امکان رسیدن به وضعیت مورد نظر بسیار راحت‌تر خواهد بود.

آینده

استراتژی که کشوری مانند بریتانیا اتخاذ کرده، واکسیناسیون کسانی مانند کادر درمانی بیمارستان‌ها و خانه‌های سالمندان بوده، چرا که این افراد بیشتر در معرض خطر ابتلا هستند. به علاوه مسئولان این کشور قصد دارند تا با واکسینه کردن افرادی که به دلیل ابتلا به بیماری‌های مختلف و مشکلات سلامتی سیستم ایمنی ضعیفی دارند، جان اقشار آسیب‌پذیر جامعه را از خطر کرونا حفظ کنند.

همان‌طور که اشاره شد، کارایی واکسن کرونا فایزر بسیار امیدبخش بوده، اما رسیدن به وضعیت نابودی کامل بیماری کووید 19 بسیار چالش‌برانگیز و سخت خواهد بود. به علاوه هنوز کسی نمی‌داند که مصونیت به وجود آمده با واکسن مورد نظر دائمی بوده، یا باید همانند واکسن آنفولانزا، هر چند وقت یک بار اعضای جوامع واکسینه شوند.