جنگ اوکراین اهمیت سیستم دفاع فعال را بیش از پیش برجسته کرد

با شروع جنگ اوکراین و تلفات بالای خودروهای زرهی ارتش روسیه، اهمیت سیستم دفاع فعال بار دیگر به عنوان راهکاری محافظتی برای خودروها برجسته شد.

پیش از حمله روسیه به اوکراین، غربی‌ها شمار زیادی سلاح دوش پرتاب ضد تانک برای اوکراین ارسال کرده بودند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به دو موشک ضد تانک جاولین و NLAW اشاره کرد.

شلیک NLAW توسط سرباز اوکراینی

دو هفته از شروع جنگ می‌گذرد با آغاز تجاوز روسیه سیل تسلیحات ضد زره به سوی اوکراین سرایز شد و راکت اندازهایی نظیر C90، آپیلاس، M27 LAW، آلکوتان 100، M141 BDM، پانزرفاوست 3،‌ AT4 و توپ بدون لگد کارل گوستاو به این کشور تحویل داده شد یا در پروسه ارسال هستند. همچنین ارسال موشک‌های جاولین و NLAW نیز ادامه و شدت بیشتری یافت.

در این میدان نبرد امروزی، خودروهای زرهی ارتش روسیه با انبوهی از سامانه‌های دوش پرتاب ضد زره مواجه هستند که تلفات زیادی از آن‌ها گرفته‌اند. تا به امروز تنها بر اساس فیلم‌های منتشر شده روس‌ها بیش از 530 خودروی زرهی (در کنار ده‌ها خودروی غیرزرهی سبک و کامیون) از دست دادند که از این بین 160 عراده از آن‌ها تانک‌های اصلی میدان نبرد، 250 عراده خودروهای زرهی دیگر نظیر نفربر و خودروی رزمی پیاده نظام بودند. دیگر تلفات زره‌پوش‌های ارتش روسیه از خودروهای فرماندهی، شناسایی و… هستند. در سوریه نیز صدها خودروی زرهی شکار تسلیحات ضد زره شدند.

یک تانک T-90 روسی که با موشک ضد تانک به این روز افتاده است

این تلفات مربوط به خودروهای قدیمی نیست، بلکه برترین خودورهای زرهی ارتش روسیه را شامل می‌شود. برای مثال در حوزه تانک حدود 50 مورد از دست انواع بروز شده و بهسازی شده تانک T-80 شامل T-80BVM و T-80U هستند. همه‌ی تلفات تانک‌های T-72 که ستون فقرات زرهی روسیه و همچنین پرشمارترین تانک‌های از دست رفته در این نبرد هستند نیز از مدل‌های بروز شده به خصوص دو نمونه T-72B3M و T-72B3 هستند. تانک‌های جوان‌تر T-90 که آخرین تانک‌های عملیاتی شده تا به این روز در ارتش روسیه هستند نیز در بین زره‌پوش‌های از دست رفته حضور دارند.

در زمینه دیگر خودروهای زرهی نیز مجددا شاهد هستیم عمده نفربرهای از دست رفته نمونه‌های BTR-80 هستند که بهترین نفربر موجود در ارتش روسیه است. اکثر خودروهای رزمی پیاده نظامی که ارتش روسیه از دست داد نیز مدل‌های BMP-2 و پس از آن BMP-3 هستند که مجددا باید گفت روسیه نمونه بهتری از آن‌ها در خدمت ندارد. در بین نمونه‌های هوابرد خودروهای رزمی پیاده نظام و نفربر زرهی ارتش روسیه که با چتر از هواپیما رها می‌شوند نیز مجددا به نام‌هایی نظیر BMD-4 و نمونه به روز شده آن موسوم به BMD-4M در کنار BMD-3 و BMD-2 و همچنین BTR-D برمی‌خوریم.

توجه داشته باشید آمار اعلام شده تنها با توجه به فیلم‌های منتشر شده تا پانزدهمین روز نبرد است. موارد انهدام بسیار دیگری نیز وجود دارد که فیلمی از آن‌ها پخش نشده، از این رو آمار واقعی بیشتر از اعداد گفته شده در بالاست. و اما تقریبا همه زره‌پوش‌های ارتش روسیه که نابود گشتند، شکار تسلیحات ضد زره دوش پرتاب شدند که موشک جاولین تا روز ششم نبرد با 280 شکار در صدر قرار می‌گیرد. پس از آن نیز NLAW قرار دارد. راکت‌ها نیز بخش دیگری از تلفات را به نام خود ثبت کرده‌اند. البته راکت اندازهایی که اوکراین از قبل داشت نظیر RPG-7 نیز چندین مورد شکار داشتند.

و اما اگر تانک‌های روسی سیستم دفاع فعال یا همان APS داشتند، تلفاتشان به مقدار چشمگیری کاهش می‌یافت. سامانه مذکور نخستین بار در تهاجم شوروی به افغانستان توسط نیروی زمینی ارتش سرخ مورد استفده قرار گرفت. در آن جنگ تانک‌های T-55 روسی مورد حمله نیروهای مجاهدین افغان (نام گروه جنگجویانی که با شوروی مبارزه می‌کردند) قرار می‌گرفتند و در برابرشان بی دفاع بودند. از این رو ارتش خواستار سامانه‌ای به منظور دفاع از تانک‌هایش در مقابل اینگونه تهدیدات شد.

تانک T-55 ارتش شوروی که پرتابگرهای سیستم دفاع فعال دروزد در طرفین برجک مشخص شده‌اند

در پاسخ تیمی به سرپرستی مهندس واسیلی باکالوف در دفتر طراحی KBP دست به طراحی و توسعه نخستین سیستم دفاع فعال در دنیا زدند. این سامانه که دروزد نام گرفت، با رادار خود پرتابه‌هایی که بین 70 تا 700 متر بر ثانیه سرعت داشتند را به سرعت کشف و هنگامی که به 7 متری تانک می‌رسیدند، یک سرجنگی ترکش‌زا به سمتشان منفجر می‌کرد که سبب نابودی پرتابه پیش از رسیدن به تانک می‌شد. این سامانه که 2 پرتابگر با زاویه پوشش 60 درجه در طرفین برجک تانک داشت، پس از نصب به نرخ موفقیت 80 درصد دست یافت و تاثیر به سزایی در کاهش تلفات تانکی گذاشت.

با این حال سامانه مذکور مشکلاتی نیز داشت. برای مثال هنگام رهگیری پرتابه وقتی سرجنگی ترکش‌زا را منفجر می‌کرد، این ترکش‌ها سبب آسیب دیگر نیروهای اطراف تانک به خصوص پیاده نظام می‌شد. زاویه پوشش محدودی داشت، ضمن اینکه سامانه‌ای بسیار پیچیده با قیمت 30 هزار دلار بود. در نهایت به دلیل قیمت بالا و پیچیدگی بالای آن، که البته با توجه به این موضوع که نخستین در نوع خود آن هم در دهه 1970 بود کاملا طبیعی است، پس از جنگ از خدمت کنار رفت و روس‌ها تصمیم گرفتند به جای استفاده از سیستم دفاع فعال، از زره واکنشی استفاده کنند.

بلوک‌های زره واکنشی که به شکل آجر دیده می‌شوند

زره واکشی انفجاری که به آن ERA نیز گفته می‌شود شامل بلوک‌هایی یک بار مصرف از مواد منفجره است که روی بدنه نصب می‌شوند و پس از برخورد پرتابه به آن‌ها، به سمت پرتابه منفجر شده تا موج انفجار از انرژی جنبشی و توان نفوذ سرجنگی پرتابه مهاجم بکاهد. در حال حاضر این بلوک‌ها روی تمامی تانک‌های ارتش روسیه نصب و جایگزین سیستم دفاع شده‌اند.

البته روسیه پس از دروزد 3 نمونه سیستم دفاع دیگر شامل دروزد 2 با زاویه پوشش 120 درجه، آرنا با قابلیت نصب روی تانک T-80U و دیگر خودروهای زرهی نظیر BMP-3 و آفغانیت را طراحی و تولید کرد که دو نمونه اول رنگ عملیاتی شدن رابه خود ندیدند. آفغانیت نیز روی تانک T-14 آرماتا نصب شده که البته این تانک همچنان وارد مرحله تولید انبوه و خدمت نشده است.

تانک T-72B3M روسی با زره قفسی که با هدف مقابله در برابر جاولین و NLAW نصب شد، اما عملا کارایی ندشت

امروزه روسیه 3 نوع تانک از خانواده T-80 ،T-72 و T-90 را در خدمت دارد که در این بین T-72 پرشمارترین تانک و ستون فقرات قوای زرهی روسیه محسوب می‌شود. پس از آن نیز بیشترین شمار تانک مربوط به انواع T-80 و سپس مدل‌های مختلف T-90 است. دو مدل T-72 و T-90 (که در اصل یک مدل از T-72 است) قابلیت نصب سیستم دفاع فعال در کنار زره واکنشی را ندارند و بایستی بین آن‌ها یکی را انتخاب کرد که ارتش روسیه زره واکنشی را به دلیل قیمت و پیچیدگی کمتر ترجیح می‌دهد. تا جایی که حتی یک عراده از این تانک‌ها نیز سیستم دفاع فعال ندارند.

تانک‌های خانوده T-80 در حالی که می‌توانند همزمان پذیرای سیستم دفاع فعال و زره واکنشی باشند، تنها به ERA مجهزند و به دلیل قیمت بالا خبری از سیستم دفاع فعال نیست. در صورتی که این تانک‌ها و یا دیگر خودروهای زرهی ارتش روسیه به APS مجهز بودند، در تجاوز به خاک اوکراین که با بارانی از موشک‌ها و راکت‌های دوش پرتاب مواجه شدند، می‌توانستند پرتابه‌های مهاجم را رهگیری و پیش از رسیدن به تانک آن را منهدم کنند. این پرتابه‌ها فاقد هرگونه مانور هستند و برای رسیدن به هدف یک خط صاف را با سرعت 200 تا 300 متر بر ثانیه طی می‌کنند.

تصویری کمیاب از آزمایش T-80U-M1 روسی با سیتم دفاع فعال آرنا؛ ستون بالای برجک مربوط به رادار آن است

از این رو مقابله با آن‌ها برای سیستم دفاع فعال کاری سخت محسوب نمی‌شود. البته به شرطی که سامانه زاویه پوشش وسیعی داشته باشد، زیرا در اوکراین تانک‌ها از همه طرف مورد حمله قرار می‌گیرند. در بین سامانه‌های APS روسی، آرنا با 300 درجه پوشش، بیشترین زاویه حراست را دارد. آفغانیت نیز با اینکه طی چند سال اخیر طراحی شد، زاویه پوشش تنها محدود به جلو است و تانک از زوایای دیگر بی‌دفاع می‌ماند. بد نیست بدانید در ایران نیز یک APS بومی با پوشش 360 درجه ساخته شده که گویا قرار است در کنار زره ERA، روی تانک‌های کرار و ذوالفقار 3 نصب شود.

هیچ کدام از سامانه‌های دفاع فعال روسی توان مقابله با پرتابه‌‌ای که از بالا روی هدف شیرجه می‌زند را ندارند و بدین‌ترتیب در برابر موشکی چون جاولین موثر نیستند. با این حال می‌توانستند از تلفاتی که توسط راکت‌ها یا موشک NLAW گرفته شد تا حد زیادی جلوگیری کنند. در حال حاضر تنها 2 نمونه سیستم دفاع فعال عملیاتی در دنیا وجود دارد اولی تروفی ساخت اسرائیل است که روی تانک‌های مرکاوا مارک 4 نصب شد و دومی نیز KAPS ساخت کره جنوبی است که روی تانک بومی K2 بلک پنتر سوار گردید. آمریکا نیز در صدد نصب یک APS روی تانک‌های آبرامز است.

مرکاوا مارک 4 مجهز به تروفی؛ پرتابگرهای رهگیر به رنگ آبی هستند و جلوی آن‌ها 2 رادار کشف هدف قرار دارد

و اما تروفی نخستین بار در آگوست 2009 عملیاتی و در سال 2011 با رهگیری یک پرتابه مهاجم در نزدیکی نوار غزه، اولین ماموریت خود را با موفقیت انجام داد. پس از آن هر حمله دیگری که به تانک‌های مرکاوا مارک 4 صورت گرفت ناکام ماند و تروفی توانست انواع موشک‌های ضد تانک نظیر کورنت، کونکورس و همچنین راکت‌های ضد تانک شامل RPG-29 را با موفقیت رهگیری کند. این تسلیحات برترین موشک‌های و راکت‌های ضد تانک ساخت روسیه هستند. کشورهای آمریکا، آلمان و انگلیس این سامانه را برای تانک‌های خود شامل آبرامز، لئوپارد 2 و چلنجر 2 خریداری کرده‌اند.

تروفی پوشش 360 و توان درگیری همزمان با چند پرتابه دارد، ضمن اینکه می‌تواند مهمات شیرجه زننده از بالا را نیز شکار کند. این سامانه همچنین برای نیروهای اطراف تانک بی‌خطر است و پس از هر شلیک پرتابه رهگیر، مجددا به صورت خودکار بارگذاری می‌شود. اسرائیل این سیستم دفاع فعال را روی تانک‌های مرکاوا مارک 3 و همچنین نفربر زرهی نمر نصب کرده و آمریکا نیز آن را برای تانک‌های M1 آبرامز خود خریداری کرده است. تروفی سامانه‌ای ماژولار است و آمریکا آن را روی خودروهای رزمی پیاده نظام M2 برادلی و نفربر زرهی استرایکر نیز جهت نصب آزمایش کرده است.

تانک آبرامز مجهز به سیستم دفاع فعال تروفی؛ پرتابگرهای رهگیر به رنگ آبی هستند و 2 رادار نیز زیر آن‌ قرار دارد

به گفته سرهگن گلن دین از ارتش آمریکا، آن‌ها در آزمایش‌های انجام شده 48 بار سعی کردند یک آبرامز که به تروفی مجهز بود را با راکت و موشک ضد تانک به ویژه کورنت و RPG-29 هدف قرار دهند،‌ اما حتی یک بار نیز موفق نشدند و تروفی با نرخ موفقیت صد در صد همه حملات را خنثی کرد. شماری از این پرتابه‌ها که در آزمایش استفاده شدند نیز فراصوت بودند که نتوانستند از سد تروفی گذر کنند. زیرا این سامانه طوری طراحی شده که مهمات انرژی جنبشی ضد تانک که چند برابر سریع‌تر از صوت هستند را نیز رهگیری کند.

تا این تاریخ تنها دو سیستم دفاع فعال به صورت عملیاتی و در شرایط جنگی مورد استفاده قرار گرفتند که دروزد و تروفی می‌باشند. البته اسرائیل یک سامانه APS بومی دیگر به نام آیرون فیست را (Iron Fist) به صورت عملیاتی روی نفربرهای زرهی ایتان و بولدوزرهای زره پوش D9 نیز نصب کرده که هنوز با تهدیدی مواجه نشدند تا عملکردشان در شرایط واقعی مورد بررسی قرار گیرد. هر دو سامانه دروزد و تروفی عملکرد بالای خود را در شرایط جنگی و عملیاتی به اثبات رساند. این موضوع سبب شد کشورهای دیگر نیز به دنبال طراحی و ساخت سامانه‌های مشابه بروند.

آزمایش موفق عملکرد سامانه کوئیک کیل که روی استرایکر نصب شده است

آمریکا 2 سامانه به نام‌های پرده آهنین (Iron Curtain) و کوئیک کیل (Quick Kill) توسعه داده که هر دو قابلیت نصب روی هر نوع خودروی زرهی را داشته و پوشش 360 دارند، ضمن اینکه کوئیک کیل قادر است با موشک‌های شیرجه زننده و حمله از بالا نیز درگیر شود. اوکراینی‌ها سامانه‌ای به زاسلون دارند که روی انواع زره‌پوش‌های سبک تا تانک نصب می‌شود و می‌توان پرتابگرهای آن را در هر زاویه برای یک پوشش کاملا سراسری (360 درجه و بالا) تنظیم کرد که البته عملیاتی نیست. چین نیز یک سامانه به نام GL5 تنها با پوشش 360 درجه توسعه داد اما آن را عملیاتی نکرده است.

سوئد نیز LEDS-150 را ساخته که سنسورهای لیزری‌اش پوشش 360 درجه و توان درگیری با مهمات حمله از بالا را دارد، اما عملیاتی نیست؛ این سامانه را می‌توان روی انوع زره پوش‌ها نصب کرد. ترکیه برای تانک بومی خود موسوم به آلتای یک APS به نام آکور توسعه داده که همزمان با تانک مذکور از سال 2023 وارد خدمت می‌شوند،‌ اما فقط پوشش 360 دارد و نمی‌تواند مهمات شیرجه زننده را شکار کند. سیستم دفاغ فعال آلمانی‌ها AMAP-ADS نام دارد که روی هر خودروی زرهی اعم از نفربر و تانک نصب می‌شود و با پوشش 360 درجه، توان مقابله با مهمات حمله از بالا را دارد.

تانک K2 با سیستم دفاع فعال KAPS؛ فلش قرمز مربوط به رادار، زرد برای سنسنور فروسرخ و نارنجی نیز برای پرتابگر رهگیر است

کره جنوبی نیز روی تانک‌های عملیاتی خود APS دارد، اما این سامانه تنها در آزمایش‌ها مورد بررسی قرار گرفت و تاکنون تجربه عملیاتی کسب نکرده است. هرچند همانطور که گفته شد رهگیری پرتابه مهاجم کار سختی محسوب نمی‌شود و می‌توان از عملکرد عالی KAPS اطمینان داشت. این سامانه همچون دیگر انواع APS دو رادار دارد، اما کره‌ای‌ها تصمیم گرفتند همچون آلمانی‌ها و آمریکایی‌ها علاوه بر رادار، سنسورهای فروسرخ برای تعقیب پرتابه نیز روی آن نصب کنند تا دقت و عملکردش افزایش یابد. البته این سامانه فقط جلو و طرفین تانک را پوشش می‌دهد.

امروزه شمار راکت‌ها و موشک‌های ضد زره دوش پرتاب و همچنین انفرادی که از روی پرتابگر زمینی شلیک می‌شوند بسیار زیاد است و انوع مختلفی از آن‌ها طراحی و تولید شده‌اند. اگر ارتش‌ها قصد دارند تانک‌ها و دیگر خودروهای زرهی را همچنان در خدمت نگه دارند، ضروری است که آن‌ها را به سیستم دفاع فعال مجهز کنند؛ درست مشابه کاری که اسرائیل و کره جنوبی انجام داده و آمریکا مشغول انجام آن است. چرا که امروزه هر کشور یا گروه مسلحی دست بازی در استفاده از تسلیحات ضد زره دارد و محافظت در برابر آن‌ها با سیستم دفاع فعال تضمین می‌شود.