موشک استینگر، آسمان اوکراین را برای هواگردهای روسی نا امن کرده است

استینگر یک موشک پدافند هوایی شانه پرتاب است که اوکراینی‌ها تاکنون چندین هواپیما و هلیکوپتر روسی را با آن شکار کرده‌اند.

در حال حاضر که اوکراینی‌ها مشغول دفاع از کشورشان در برابر ارتش متجاوز روسیه هستند، سیل عظیمی از تسلیحات مختلف غربی از طریق خاک رومانی و لهستان برای مدافعان ارسال می‌شود. یکی از سلاح‌های کلیدی موشک FIM-92 استینگر (Stinger) است که برای شکار هواگردهای مختلف کاربرد دارد. در ابتدا نگاهی به این موشک داشته و سپس به سراغ عملکرد آن در اوکراین می‌رویم.

موشک استینگر و پرتابگر آن

استینگر در سال 1967 توسط کمپانی هوافضا، امنیتی و دفاعی آمریکایی جنرال داینامیکس (General Dynamics) طراحی و توسعه یافت و تولیدش نیز به کمپانی آمریکایی ریتیان (Raytheon) که بزرگ‌ترین سازنده موشک در دنیا محسوب می‌شود، سپرده شد. هدف پروژه آن نیز ساخت جایگزینی برای FIM-43 رد آی‌ (Redeye) بود که در سال 1962 وارد خدمت شد و نخستین موشک پدافند هوایی دوش پرتاب به شمار می‌رود. از این رو ابتدا در نظر داشتند استینگر را Redeye 2 بنامند. ناگفته نماند به موشک‌های پدافندی دوش پرتاب منپدز (MANPADS) نیز می‌گویند.

موشک استینگر پس از گذراندن آزمایش‌ها و کارآزمایی‌های لازم، در سال 1978 وارد خط تولید گردید و از 1981 وارد خدمت در ارتش آمریکا شد. این موشک طی گذر زمان همواره دستخوش بهسازی، ارتقا و بروزرسانی قرار داشته تا برای مقابله با تهدیدات نوین نیز کارآمد باشد. تولید آن همچنان ادامه دارد و علاوه بر آمریکا، 32 کشور دیگر منجمله ایران از دارندگان آن محسوب می‌شوند. در این بین آلمان و ترکیه آن را تحت لیسانس در خاک خود تولید کردند. ژاپن نیز علاوه بر اینکه استینگر خریداری کرد، توسط کمپانی توشیبا نمونه‌ای بومی بر اساس آن ساخت که تایپ 91 نام دارد.

نصب دو موشک استینگر در نوک بال هلیکوپتر؛ در صورت استفاده از سایدوایندر تنها یک موشک در آویزگاه نوک بال قرار می‌گرفت

نمونه هواپرتاب این موشک نیز AIM-92 ATAS نام دارد که واژه اختصاری ATAS کوتاه شده عبارت “Air-to-Air Stinger” به معنی «استینگر هوا به هوا» است. این موشک توسط هلیکوپتر و انواع پهپادها حمل و برای نبرد هوا به هوا شلیک می‌شود. این موشک به دلیل وزن کمتر نسبت به موشک هوا به هوای کوتاه برد آمریکایی AIM-9 سایدوایندر (Sidewinder)، گزینه‌ای ایده‌آل‌تر برای هواگردهای سبک نظیر هلیکوپتر است و زیر هر آویزگاه تا 4 موشک نصب می‌شود. تاکنون دو نسخه از ATAS ساخته شده که در نمونه دوم مقاومت موشک نسبت به اهداف کاذب بیشتر شده است.

موشک استینگر 1.52 متر طول داشته و قطر آن درون لوله 7 سانتی‌متر و پس از شلیک که 8 بالک‌ کنترلی متحرک خود را باز می‌کند به 9 سانتی‌متر می‌رسد. وزن موشک و پرتابگر 15.2 کیلوگرم بوده و خود موشک درون آن 10.1 کیلوگرم است که 3 کیلوگرمش به سرجنگی انفجاری و ترکش‌زا تعلق دارد. فیوز آن بسته به مدل دو نوع عملکرد دارد و می‌تواند پس از برخورد به بدنه هواپیما و یا در نزدیکی هدف، سرجنگی HTA-3 را منفجر می‌کند. این سرجنگی آن‌قدر قدرت دارد که حتی هلیکوپترها و هواپیماهای سنگین و زره پوش نظیر میل Mi-24 و سوخوی Su-25 را نیز سرنگون کند.

روشن شدن موتور در فاصله امن

نیروی پیشران موشک توسط یک موتور راکتی سوخت جامد از نوع دو مرحله‌ای تامین شده و به آن امکان پرواز با سرعت 2.6 ماخ (750 متر بر ثانیه) را می‌دهد؛ بدین ترتیب موشک می‌تواند سریع‌ترین و چالاک‌ترین اهداف هوایی نظیر جنگنده‌ها را شکار کند. البته موشک ابتدا با انفجار یک خرج کوچک به بیرون از لوله پرتاب شده و پس از رسیدن به فاصله امن از خدمه، موتور خود را روشن می‌کند. این قابلیت سبب می‌شود تا امکان شلیک آن از محیط‌های بسته نظیر سنگر و ساختمان نیز وجود داشته باشد. همچنین کاربر را در معرض آتش سوزان موتور قرار نمی‌دهد.

تاکنون 10 مدل از این موشک دوش پرتاب ساخته شده که نخستین نمونه آن FIM-92A و جدیدترین نسخه نیز FIM-92J است. جدیدترین نمونه مخصوص شلیک از خودرو نیز FIM-92K نام دارد که شانه پرتاب نیست و برای یک سامانه پدافند هوایی کوتاه برد و متحرک است. در این مدل سیستم پیوند داده (دیتا لینک) به موشک افزوده شده تا علاوه بر استفاده از جستجوگر خود، اطلاعات مربوط به هدف را از دیگر نیروهای خودی و به ویژه خودروی پرتابگر گرفته و هدایت شود. به لطف پیوند داده می‌توان این موشک را بدون قفل روی هدف شلیک و پس از آن روی هدف قفل کرد.

در نوک موشک استینگر یک جستجوگر قرار دارد که در 2 باند فروسرخ و فرابنفش (IR/UV) کار می‌کند؛ این در حالی است که مشابه شرقی این موشک یعنی 9K38 ایگلا و 9K32 استرلا 2 که نخستین موشک‌های پدافند هوایی دوش پرتاب ساخت شوروی محسوب می‌شوند، تنها جستجوگر فروسرخ (IR) داشتند. زیرا این دو موشک روسی بر اساس موشک آمریکایی FIM-43 رد آی‌ که به دست شوروی رسیده بود طراحی و ساخته شدند و رد آی نیز تنها جستجوگر فروسرخ داشت. روس‌ها بعدا در موشک 9K333 وربا که از 2014 وارد خدمت شد، جستجوگر دو طیفی IR/UV گذاشتند.

جستجوگر استینگر روی حرارت تولید شده توسط هواگرد قفل کرده و پس از شلیک دیگر نیازی به هدایت آن نیست؛ از این رو یک موشک‌ شلیک کن – فراموش کن است. این موشک‌ها تنها به هدف گیری احتیاج داشته و پس از آن به صورت تماما خودکار و مستقل از کاربر به سوی هدف پرواز می‌کنند. روش هدف گیری استینگر نیز به این صورت است که کاربر بایستی پرتابگر را به سمت هدف گرفته از طریق بخش هدف یاب آن را نشانه رود تا خود موشک با جستجوگرش روی هدف قفل کند. این جستجوگر همه جهت است و از هر زاویه‌ای روی هدف قفل و موشک به آن نزدیک می‌شود.

در طول هدفگیری، گاز آرگون جستجوگر موشک را به شدت خنک کرده تا گرمای هدف برایش متمایز و برجسته شود. سپس جستجوگر موشک روی گرمای هدف قفل کرده و با ایجاد یک صدای بوق به کاربر اطلاع می‌دهد موشک آماده شلیک است. از زمان آغاز فرایند هدف گیری کاربر 45 ثانیه فرصت دارد تا موشک را شلیک کند، زیرا ذخیره گاز و باتری پرتابگر تنها برای 45 ثانیه از آغاز فرایند دوام می‌آورد. این موشک را می‌توان در هر ساعت از شبانه روز (حتی تاریکی مطلق) و هر شرایط جوی (و حتی شرایط نامساعد طوفانی، شرجی و یا از بین دود، غبار و مه) هدف گیری و شلیک کرد.

و اما پس از شلیک جستجوگر با کار در طیف فروسرخ به سمت هدف پرواز کرده و با دید فرابنفش خود، بین هدف اصلی و اهداف کاذب موسوم به فلیر (شراره) که جهت گمراه کردن موشک‌های دارای هدایت فروسرخ توسط هدف اصلی رها می‌شوند،‌ تمایز قائل شده و گمراه نمی‌شود. جستجوگر خانواده استینگر در طول زمان همواره بهینه‌سازی شده تا مقاومت آن در برابر اخلال و اهداف کاذب افزایش یابد و بر دقتش افزوده شود. جستجوگر موشک به صورت غیرفعال عمل می‌کند،‌ یعنی خود هیچ امواجی نشر نداده و تنها آن را دریافت می‌کند، از این رو هدف متوجه قفل موشک نمی‌شود.

شلیک استینگر از هلیکوپتر

این جستجوگر همه جهت می‌تواند روی اهدافی که در ارتفاع بسیار پایین پرواز می‌کنند از جلو قفل کند؛ در این حالت موتور هواگرد که منشا اصلی گرماست در دید جستجوگر قرار نداشته و اثر گرمایی هدف کمتر است. با این حال جستجوگر آنقدر قدرت دارد که در چنین حالتی نیز روی هدف قفل کند. برد کشف جستجوگر موشک برای اهداف در ارتفاع بالا تا 30 کیلومتر و اهدافی که در ارتفاع پست پرواز می‌کنند نیز 10 کیلومتر است. البته موتور موشک نمی‌تواند آن را تا این برد رسانده و بیشینه برد آن 8 کیلومتر است و موشک را تا ارتفاع نزدیک به 4 کیلومتر از سطح زمین بالا می‌برد.

استینگر قابلیت تشخیص دوست از دشمن داشته و پرتابگرش دارای دوربین با بزرگنمایی و دید در شب است. همچنین با دریافت ارتقاهای نرم افزاری و سخت افزاری، روز به روز بر توان مانور آن افزوده می‌شود. موشک توان مانور بسیار بالایی دارد و علاوه بر هواپیما، هلیکوپتر و پهپاد می‌توان موشک‌های کروز را نیز هدف قرار داد. همچنین از مدل FIM-92C که در سال 1987 تولید شد، بروزرسانی RMP را دریافت کرد که به موجب آن هنگام تغییر نرم افزار موشک و بروزرسانی، نیازی به تغییر سخت افزار نیست. همچنین کامپیوتر پیشرفته‌تری درون موشک‌ها تعبیه شده است.

استینگر مدل J دارای چشمی هدف گیر با بزرگنمایی و دید در شب مدل AN/PAS-18

در حال حاضر استینگرهای ارتش آمریکا همگی از مدل FIM-92J هستند که فیوز آن دو حالت دارد. در حالت پیش فرض فیوز موشک با برخورد به هدف فعال می‌شود، اما اگر موشک با توجه به برخی پارامترها نظیر ابعاد هواگرد، متوجه شود با برخورد به هدف قادر نیست به اندازه کافی خسارت وارد کند و یا نمی‌تواند به آن برخورد کند (مثلا به دلیل سرعت گرفتن ناگهانی هدف)، به صورت خودکار روی حالت مجاورتی رفته و پس از آن که به نزدیکی هدف رسید منفجر می‌شود تا ترکش‌ها و انفجار سرجنگی به سطح بیشتری از بخش بیرونی بدنه آسیب بزنند.

سامانه اونجر که 8 موشک FIM-92K آماده به شلیک دارد

مدل FIM-92K که نمونه‌ای از FIM-92J با قابلیت پرتاب از خودرو و سیستم پیوند داده است نیز به فیوز دو حالته مجهز است. علاوه بر این همچون مدل J مولد گاز خنک کننده مدل K نیز تغییر یافته که سبب افزایش عمر نگه‌داری موشک می‌شود. این موشک از سامانه‌های پدافندی کوتاه برد و خودکشش AN/TWQ-1 اونجر (Avenger)، M6 لاین بیکر‌ (Linebacker)، M-SHORAD و M163 VADS نیز شلیک می‌شود. برجک‌های تسلیحاتی کنترل از راه دور و ربات‌های رزمی نیز می‌توانند به FIM-92K مسلح شوند.

مجاهد افغان مشغول هدف گیری با استینگر

نخستین جنگی که استینگر در آن شرکت داشت، فالکلند بود که انگلیسی‌ها آن را علیه آرژانتینی‌ها به کار بردند. اما استفاده گسترده از این موشک به حمله شوروی به افغانستان و جنگ 9 ساله (از دسامبر سال 1979 تا فوریه 1989) نیروهای مجاهدین افغان با ارتش سرخ شوروی باز می‌گردد. در آن جنگ سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا موسوم به CIA در سال 1986 به صورت پنهانی موشک استینگر را به دست مجاهدان رساند و جریان بازی را به نفع آن‌ها تغییر داد. تاثیر این موشک آنقدر بالا بود که به گفته کارشناسان سرنوشت جنگ را تغییر داده و شوروی را وادار به عقب نشینی کرد.

از مجموع 451 هواگردی که شوروی در افغانستان از دست داد، 270 فروند آن‌ها شکار استینگر شدند. به طور کلی مجاهدین 340 موشک استینگر به سمت هواپیماها و هلیکوپترهای شوروی شلیک کردند که با احتساب 270 شکار، می‌توان گفت استینگر در نمونه‌های اولیه خود شامل A و B، نرخ موفقیت 80 درصد داشت. با گذر زمان و بروزرسانی این نرخ موفقیت افزایش چشمگیری نیز یافته است. هواگردهایی که طعمه منپد استینگر شدند انواع هلیکوپتر به ویژه هلیکوپتر تهاجمی زره پوش میل Mi-24 هایند و هواپیمای تهاجمی زره پوش سوخوی Su-25 بودند.

پس از آن این موشک در جنگ‌های دیگری نظیر جنگ داخلی آنگولا، جنگ لیبی و چاد، جنگ داخلی تاجیکستان، جنگ چچن، جنگ داخلی سریلانکا و جنگ داخلی سوریه نیز شرکت داشت و شمار زیادی هواگرد به ویژه انواع جنگنده‌های سوخوی Su-22 و Su-24 و همچنین میگ-23 نیز شکار کرد. تا سال 2005 بیش از 300 هواگرد توسط موشک‌های استینگر در سراسر دنیا سرنگون شدند. از این رو می‌توان آن را موفق‌ترین سامانه پدافندی در دنیا دانست که بیش از هر موشک دیگری هواگرد شکار کرده است.

و اما این روزها که اوکراین در حال نبرد با روسیه است، موشک استینگر نیز وارد کارزار شده و تاکنون چندین فروند از هواگردهای روسی را سرنگون کرده است. از آنجا که روس‌ها موفق به سرکوب پدافند هوایی اوکراین نشدند، هواپیماهایشان نیز همچون هلیکوپترها در ارتفاع پست پرواز می‌کنند تا از گزند سامانه‌هایی نظیر S-300 و بوک در امان باشند. اما تحویل استینگر به اوکراین سبب شده تا ارتفاع پست نیز برای آن‌ها نا امن شود. البته موشک روی زمین خطرناک نیست؛ زیرا در صورتی که تا 19 ثانیه پس از شلیک به هدفی برخورد نکند، خودکار منفجر می‌شود تا بقایای عمل نکرده‌اش بعدا برای غیرنظامیان مخاطره آمیز نباشد.

لاشه یک فروند Su-34 سرنگون شده در اوکراین

گفته می‌شود تا به امروز روس‌ها بیش از 80 فروند هواگرد از دست داده‌اند که نیمی هواپیما و نیمی دیگر هلیکوپتر بودند. دست کم فیلم سرنگونی 30 فروند آن‌ها منتشر شد و هواگردهای مختلف اعم از هلیکوپترهای خانواده میل شامل انواع تهاجمی Mi-24 و Mi-35 و همچنین نمونه ترابری Mi-8/17، هلیکوپترهای تهاجمی کاموف Ka-52، هواپیمای ترابری انتونوف An-26، مدل‌های مختلف از جنگنده‌های چند منظوره سوخوی Su-30، جنگنده‌های تهاجمی Su-34، مدل‌های مختلف از هواپیماهای تهاجمی و پشتیبانی هوایی سوخوی Su-25 و پهپادهای اورلان، E95M و اوریون شکار شدند.

امتیاز این شکارها به سامانه‌های پدافندی مختلف اوکراین تعلق دارد و استینگر نیز درصدی از آن‌ها را تصاحب می‌کند. زیرا پروازها در ارتفاع پست صورت می‌گیرد که ناحیه تحت حراست استینگر است. با این حال مشخص نیست هر یک از هواگردهای سرنگون شده دقیقا هدف چه نوع موشکی قرار گرفته‌اند، اما می‌توان ردپای موشک‌های دوش پرتاب را در برخی از آن‌ها نظیر ویدیوی بالا مشاهده کرد. اوکراین خود پیش از جنگ استینگر نداشت و تا این تاریخ بیش از هزار قبضه FIM-92 از کشورهای آمریکا، آلمان، هلند، لیتوانی، لهستان و لتونی دریافت کرده و این روند ادامه دارد.

بیش از 87 درصد مردم اوکراین مسیحی ارتدوکس هستند و با تکیه بر این موضوع، اوکراینی‌ها تصویری از مریم مقدس در لباسی به رنگ پرچم کشورشان طراحی کرده‌اند که یک موشک استینگر در دست دارد و آن را St Stinger (سِینت استینگر) به معنی استینگر مقدس می‌نامند. پیش از این تصاویر مشابهی برای موشک‌های ضد زره FGM-148 جاولین (Javelin) و NLAW که توسط کشورهای غربی در اختیار اوکراین قرار داده شد، ساخته و جهت تقویه روحیه جنگجویان مدافع منتشر گردید. در این تصاویر گفته شده «استینگر مقدس حافظ اوکراین» است.