اوکراین با پهپاد توپولف Tu-141 به مهم‌ترین پایگاه‌ هوایی روسیه حمله کرد

ارتش اوکراین در جریان سلسله عملیات‌های شگفت انگیز خود، این بار مهم‌ترین پایگاه هوایی روسیه را با پهپاد توپولف Tu-141 هدف حمله هوایی قرار داد.

تا امروز دقیقا 9.5 ماه از آغاز تجاوز نظامی همه جانبه روسیه به خاک اوکراین می‌گذرد. در این مدت اوکراینی‌ها با تسلیحات دریافتی از غرب نه تنها موفق شدند پیشروی روسیه را متوقف کنند، بلکه آن‌ها را از بخش اعظمی از کشورشان عقب رانده و با پیشروی در خاک اشغال شده خود، موفق به آزادسازی بخش زیادی از آن شدند. در این بازه اوکراینی‌ها چند بار به اهدافی در خاک اصلی روسیه نیز ضربه زدند که ادعای قدیمی روس‌ها بر داشتن بهترین پدافند هوایی دنیا شدیدا زیر سوال رود. هرچند این جنگ مشخص کرد که تسلیحات روسی ابدا مطابق تبلیغات عمل نمی‌کنند؛ سامانه‌های پدافندی روسی نیز از این قاعده مستنثی نبوده و عملکرد ضعیفی داشتند.

پهپاد Tu-141 با موتور راکتی سوخت جامد کمکی موسوم به جاتو پرتاب می‌شود

در عملیاتی که اخیرا در نیمه شب 5 دسامبر 2022 (14 آذر 1401) صورت گرفت، اوکراینی‌ها چند پهپاد توپولف Tu-141 را به سمت دو پایگاه هوایی بسیار مهم نیروی هوایی روسیه در شهرهای ریازان و ساراتوف شلیک کردند که موفق به آسیب زدن به هواپیماها روی زمین و کشته شدن چند نفر شد. پایگاه هوایی دیاگیلو در شهر ریازان تا مسکو 160 کیلومتر فاصله داشته و 500 کیلومتر دورتر از مرز اوکراین است. پایگاه انگلس 2 در ساراتوف نیز 600 کیلومتر با مرز اوکراین فاصله داشته و فاصله آن تا مسکو نیز کمتر از 500 کیلومتر است. این 2 پایگاه هوایی پذیرای هواپیماهای بمب افکن‌ راهبردی (استراتژیک) نیروی هوایی روسیه هستند و اهمیت بسیار بالایی دارند.

از این بین انگلس 2 مهم‌ترین پایگاه هوایی روسیه و محل اصلی استقرار بمب افکن‌های این کشور است. همچنین بمب افکن‌های که مسئول حمله اتمی هستند نیز در این پایگاه نگه‌داری می‌شوند. از این رو است که این پایگاه اهمیت بسیار فراوانی دارد و طبیعتا با پیشرفته‌ترین سامانه‌های پدافندی موجود در روسیه از آن محافظت می‌شود. با این حال پهپادهای شلیک شده توانستند با موفقیت به دو پایگاه برسند. البته وزارت دفاع روسیه مدعی شد پهپادها را در فاصله نزدیک رهگیری و سرنگون کرده است، اما سقوط لاشه آن‌ها سبب آسیب دیدن 2 بمب افکن، کشته شدن 3 نفر و مجروح شدن 4 نفر دیگر روی زمین در دو پایگاه هوایی مذکور شد.

در تصاویری که از پایگاه دیاگیلو منتشر شد نیز یک فروند بمب افکن توپولف Tu-22M3 به همراه خودروی APA-80 که وظیفه تامین نیروی الکتریکی جهت روشن کردن موتورهای هواپیما را بر عهده دارد، آسیب دیده‌اند. تصویر ماهواره‌ای از این بمب افکن نیز نشان می‌دهد که احتمالا تمام بال سمت چپ هواپیما از دست رفته است. مجددا تصاویر ماهواره‌ای از پایگاه انگلس 2 نشان می‌دهد که یکی از بمب افکن‌های توپولف Tu-95MS دچار آتش سوزی شده و کف آتش خاموش‌کن نیز به وضوح زیر آن دیده می‌شود. تاکنون تصویری از Tu-95MS که روی زمین گرفته شده باشد منتشر نشده که احتمالا به دلیل حساسیت فوق العاده بالای این پایگاه هوایی است. البته برخی منایع اعلام کردند دو فروند Tu-95MS در این پایگاه آسیب دیدند.

پهپاد مورد استفاده Tu-141 استریژ ساخت کمپانی هوافضای روسی توپولف است که نخستین پرواز خود را در سال 1974 میلادی انجام داد و از 1979 وارد خدمت در نیروی هوایی شوروی شد. این پهپاد برای انجام ماموریت شناسایی کاربرد داشته و با 1000 کیلومتر برد، 1000 تا 1100 کیلومتر بر ساعت (0.8 تا 0.9) ماخ سرعت دارد. استریژ از موتور توربوجت بهره برده و قادر است دوربین تلویزیونی و فروسرخ با خود حمل کند. البته اگر این تجیهزات از روی پهپاد حذف و یک سرجنگی انفجاری جایگزین آن‌ها شود، عملا یک موشک کروز است که می‌توان از آن در نقش سطح به سطح برای حمله به اهداف ثابت استفاده کرد؛ اوکراینی‌ها نیز دقیقا این کار را کردند.

پهپاد استریژ روی کنار یک کامیون که ابعاد بزرگ آن را به خوبی نشان می‌دهد

استریژ با 14.33 متر طول، هم اندازه یک جنگنده کوچک نظیر F-5 تایگر 2 (Tiger II) است. هرچند دهانه بال آن تنها 3.88 متر و تقریبا نصف فاصله بین دو سر بال‌های F-5 از یکدیگر است. این پهپاد با فناوری بسیار قدیمی شوروی ساخته شده و به هیچ وجه اصول پنهانکاری و رادارگریزی در ساختش رعایت نشده است؛ نتیجتا هواپیمای بدون سرنشینی داریم که سطح مقطع راداری آن بسیار بالا بوده و کشف‌ کردن آن برای رادار مشکل نیست. همچنین فاقد پنهانکاری حرارتی بوده و با توجه به اینکه موتور جت آن از نوع توربوجت است، ضمن صدای زیاد، اثر حرارتی بسیار بالایی نیز تولید کرده که کشف آن را برای سامانه‌های آشکارساز فروسرخ بسیار آسان می‌کند.

در حمله اخیر پهپادهای Tu-141 توانستند حداقل 500 و 600 کیلومتر در حریم هوایی روسیه نفوذ کنند تا به این پایگاه‌ها برسند. البته در عمل فاصله پیموده شده بیشتر است؛ چرا که 500 و 600 کیلومتر مسیر مستقیم از مرز اوکراین (از بخش تحت کنترل خودشان) تا پایگاه‌های هوایی دیاگیلو و انگلس 2 است و پهپادها برای رسیدن به این پایگاه‌ها در مسیر مستقیم پرواز نمی‌کنند. زیرا برای پنهان ماندن از دید رادارهای روسی ناچار بودند از مسیر امن پرواز کرده که این سبب افزایش مسافت پرواز می‌شود. اوکراینی‌ها سیستم ناوبری آن‌ها را برنامه ریزی کرده تا در مسیر مورد نظر پرواز کنند. احتمال مجهز کردن آن‌ها به سیستم ناوبری ماهواره‌ای GPS نیز وجود دارد.

پهپاد Tu-141 روی ریل پرتاب

ناتوانی روسیه در رهگیری این پهپادها سبب شد پدافند هوایی این کشور که مسکو آن را برترین در دنیا معرفی می‌کند شدیدا زیر سوال رود. در نظر داشته باشید که اگر یک پهپاد بسیار بزرگ که فاقد پنهانکاری و رادارگریزی است بتواند تا این حد در حریم هوایی روسیه نفوذ کرده و مهم‌ترین پایگاه‌های هوایی آن‌ها را که شدیدا محافظت شده هستند را هدف قرار دهد، پس موشک‌های کروز پنهانکار و رادارگریز غربی که ابعادشان 3 برابر کوچک‌تر از پهپاد Tu-141 است و از پنهانکاری حرارتی نیز بهره می‌برند، عملا قادر خواهند بود به هر نقطه از خاک روسیه برسند. موشک‌های کروز قابلیت تغییر مسیر و ارتفاع خود را به صورت هوشمند نیز دارند تا از پدافند دوری کنند.

با این تفاسیر هواپیماهای پنهانکار و رادارگریز نظیر جنگنده‌های نسل 5 آمریکایی F-22 رپتور (Raptor) و F-35 لایتنینگ 2 (Lightning II) و همچنین بمب افکن‌های B-2 اسپریت (Spirit) و B-21 ریدر (Raider) نیز برای نفوذ به حریم هوایی با مشکلی مواجه نخواهند بود. البته این مسئله پیشتر توسط خود روس‌ها نیز مطرح شده بود. در سال 2018 ژنرال اسین، تحلیلگر ارشد روس در مصاحبه‌ای اظهار داشت جنگنده‌ F-35 می‌تواند با تسلیحات اتمی خود به مسکو حمله کند. البته 4 سال قبل‌تر در 2014 نیز ژنرال آناتولی کورنوکوف، فرمانده نیروی هوایی روسیه بین سال‌های 1998 تا 2002، گفته بود که که پدافند هوایی روسیه 25 تا 30 سال از آمریکا عقب‌تر است.

البته موارد مشابه دیگر نیز پیش‌تر بارها تکرار شده‌اند. برای مثال در روز یکم ماه می، دو فروند هلیکوپتر تهاجمی میل Mi-24 اوراینی خود را به شهر بلگورود در روسیه رسانده و یک حمله هوایی علیه پالایشگاه این شهر انجام دادند. مجددا برای رسیدن به این شهر ناچار بودند از بالای بخش اشغالی از خود گذر کرده و 40 کیلومتر وارد حریم هوایی روسیه شوند. یک ماه بعد نیز مجددا یک فروند هواپیمای تهاجمی سوخوی Su-24 اوکراینی وارد حریم هوایی بلگورود شد. این شهر مرزی پیش از شروع جنگ نیز پذیرای سامانه پدافند هوایی S-400 بود و تنها چند روز قبل از حمله، روسیه با اعزام شمار بیشتری آتشبار پدافندی سعی داشت پدافند این شهر مرزی را تقویت کند.

البته در ماه اکتبر نیز بقایای موشک S-400 که برای رهگیری جنگنده‌های اوکراینی در جریان حمله به پایگاه هوایی بلگورود شلیک شده بودند در 50 کیلومتری مرز با اوکراین پیدا شد. هرچند موشک نتوانست به هدف اصابت کند و جنگنده‌های اوکراینی دست کم 2 آتشبار سامانه پدافندی بوک را با موشک ضد تشعشع (ضد رادار) AGM-88 هارم (HARM) که از آمریکا دریافت کرده بودند، هدف قرار دادند. در ماه ژوئن یک پهپاد انتحاری دیگر به پالایشگاه استان روستوف در خاک روسیه حمله کرد که برای رسیدن به آن حداقل 160 کیلومتر در حریم هوایی تحت کنترل روسیه نفوذ کرد. پهپاد مورد استفاده یک نمونه تجاری بود که از علی بابا خریداری و مسلح شده بود.

یک هواپیمای تهاجمی سوخوی Su-24 روسی که در جریان حمله به پایگاه ساکی روی زمین منهدم شد

شبه جزیره اشغالی کریمه نیز بارها هدف حمله پهپادهای اوکراینی قرار گرفت. حمله به پایگاه هوایی ساکی در تاریخ 10 آگوست که 11 جنگنده روسی روی زمین نابود شده یا آسیب دیدند، حملات 16 آگوست به پایگاه هوایی خواردیسک و انبار مهمات و راه آهن ژانکوی، حمله 31 جولای به فرماندهی ناوگان دریای سیاه نیروی دریایی روسیه در سواستوپول و حمله 30 آگوست به باشگاه افسران نیز چند مثال دیگر از هستند که همگی زیر چتر پدافندی S-400 و دیگر سامانه‌های پدافند هوایی پیشرفته روسی قرار داشته اما پهپادهای انتحاری اوکراینی موفق شدند 200 تا 300 کیلومتر در حریم هوایی تحت کنترل روس‌ها نفوذ کرده و آسیب‌های قابل توجهی وارد کنند.

دو شب پیش نیز مجددا اوکراینی‌ها با استفاده از پهپاد انتحاری به پایگاه هوایی کورسک در خاک روسیه که زیر پوشش S-400 است و صد کیلومتری با مرز فاصله دارد حمله کرده و یک مخزن سوخت را منفجر کردند. این موارد سبب شد تا سامانه‌های پدافندی روسی شدیدا زیر سوال روند. پیشتر ادعا می‌شد که با استقرار S-400 در بلاروس و یا نزدیکی مرز با اوکراین، هواگردهای اوکراینی زمین‌گیر خواهند شد. اما شاهد آن هستیم که جنگنده‌ها و هلیکوپترهای نیروی هوایی اوکراین مرتبا عملیات انجام داده و نه تنها سامانه‌های پدافندی روسی آن‌ها را متوقف نکردند، بلکه جنگنده‌های روسی نیز نتوانستند به برتری هوایی در آسمان اوکراین دست یابند. این کشور اگر نیروی هوایی قدرتمند و کارآمدی داشت، ضمن به دست گرفتن کنترل آسمان اوکراین، می‌توانست با برپایی گشت‌های 24 ساعته توسط هواپیماهای آواکس خود در نقاط مرزی، پهپادهای بزرگی نظیر Tu-141 را به محض ورود به حریم هوایی خود کشف و رهگیری کند.